Je besser Kinder ihre Muttersprache sprechen, desto schneller lernen sie die ihres Umfelds. Einige Bundesländer haben das verstanden.

Mehr als 25 Jahre ist es her, dass Amra Kötschau-Krilic aus dem ehemaligen Jugoslawien nach Deutschland gekommen ist. Heute lebt sie im Berliner Stadtteil Pankow, ist mit einem Deutschen verheiratet, ihre Kinder sind inzwischen acht und elf Jahre alt. Aus Sorge, dass die beiden den Bezug zu ihrem Heimatland Bosnien irgendwann verlieren könnten, machte sich Amra Kötschau-Krilic vor einigen Jahren auf die Suche nach Angeboten für herkunftssprachlichen Unterricht (HSU), wo die Kinder ihre Muttersprache lernen.
Bei einem bosnischen Kulturinstitut in Kreuzberg wird die Berlinerin, die bei der Orchesterdirektion der Berliner Staatsoper arbeitet, fündig. Was für ein Kraftaufwand mit dieser Entscheidung für sie und ihren Mann verbunden ist, kann sie zu diesem Zeitpunkt allerdings noch nicht absehen.
„Wir melden uns, wenn es Probleme gibt“, ist – gepaart mit einem besorgten Blick der Lehrkraft – der eindeutige Warnhinweis, den viele Eltern ernten, wenn herauskommt, dass ihr Kind zu Hause nicht Deutsch spricht. Spätestens dann merken die Familien: Obwohl multikulturelle Klassen in Deutschland längst die Regel sind, ist der professionelle Umgang mit der mehrsprachigen Realität an unseren Schulen noch immer Wunschdenken.
Laut der Hochrechnung des Mikrozensus hatte 2019 rund ein Drittel der Schü­le­rin­nen und Schüler an allgemeinbildenden und beruflichen Schulen in Deutschland einen Migrationshintergrund. Eine Kleine Anfrage der FDP ergab, dass 2019 rund ein Fünftel der Kitakinder zu Hause vorrangig eine andere Sprache als Deutsch spricht. Gerade, wenn Schülerinnen und Schüler in der Familie nicht Englisch oder Französisch, sondern Türkisch, Arabisch oder Polnisch sprechen, wird das Potenzial mehrsprachig aufwachsender Kinder jedoch noch immer unterschätzt. Dass Lernende an ihrer Schule oder im unmittelbaren Wohnumfeld herkunftssprachlichen Unterricht erhalten, ist öfter Ausnahme als Regel.
<h3>Kinder von Mehrsprachigkeit nicht überfordert</h3>
„Für den Sprachunterricht meiner Kinder mussten wir regelmäßig mitten am Tag durch die ganze Stadt fahren“, berichtet Kötschau-Krilic. Mit der Pandemie geht der herkunftssprachliche Unterricht online. Doch sie und ihr Mann müssen jetzt neben ihrem Homeoffice schon das „normale“ Homeschooling der Kinder stemmen. Den Bosnischunterricht haben sie deshalb zunächst einmal ausgesetzt.
Dabei ist der herkunftssprachliche Unterricht für die Kinder und Jugendlichen enorm wichtig, wie Anna Mróz, Sprachwissenschaftlerin und Fremdsprachendidaktikerin an der Universität Greifswald, erklärt. „Durch ihre Herkunftssprache bekommen Kinder den Schlüssel zur eigenen Identität“, sagt Mróz, die im Rahmen verschiedener Projekte mehrsprachige Familien berät. Entgegen der landläufigen Meinung überfordere Mehrsprachigkeit Kinder nicht.
„Das kindliche Gehirn ist von Geburt an, mindestens aber bis zum Ende der Kita-Zeit, unglaublich plastisch“, sagt die Linguistin. Wenn Kinder zwei Worte für einen Gegenstand lernen, dann bedeute das einen großen kognitiven Entwicklungsschritt. „Auf diese Weise werden Sprachkompetenzen, Sprachbewusstsein und Sprachsensibilität besonders gefördert.“
Allerdings hängt die Entwicklung von mehrsprachigen Kindern immer auch von der Qualität und der Quantität des Sprachinputs ab. Die Sprachwissenschaftlerin hat bei ihrer Arbeit die Erfahrung gemacht, dass gerade Eltern, die mit ihren Kindern nicht Englisch oder Französisch sprechen, in Beratungsstellen häufig davon abgeraten wird, zu Hause in ihrer Herkunftssprache zu kommunizieren.
<h3>Mehrere Bundesländer bauen Programme aus</h3>
Mit schwerwiegenden Konsequenzen für die Sprachentwicklung der Kinder: „Es gibt viele Forschungsergebnisse, die belegen, dass je besser die Herkunftssprache entwickelt worden ist, desto schneller und effizienter danach auch die Umfeldsprache, also das Deutsche, erworben werden kann“, so Mróz. Herkunftssprachlicher Unterricht an den Schulen könne den Kontakt, den mehrsprachige Kinder zu ihren Herkunftssprachen haben, deutlich verbessern, erklärt Mróz.
In vielen Bundesländern hat sich diese Erkenntnis mittlerweile durchgesetzt. Laut einer Recherche des Mediendienstes Integration können Kinder und Jugendliche mittlerweile in zwölf Bundesländern herkunftssprachlichen Unterricht besuchen. Vier Länder stellen sich gegen den Trend: In Bayern und Baden-Württemberg wird der Unterricht nur an Konsulaten angeboten. In Sachsen-Anhalt und Thüringen gibt es gar keinen herkunftssprachlichen Unterricht.
Gleichzeitig bauen einige Bundesländer die staatlichen Angebote weiter aus, mit eigenen Unterrichtsmaterialien, Lehrplänen und Lehrkräften. In der Regel können Schü­le­rin­nen und Schüler herkunftssprachlichen Unterricht hier als freiwilligen zusätzlichen Unterricht an der Grundschule wählen. Teilweise besteht aber auch die Möglichkeit, Herkunftssprachen als zweite oder dritte Fremdsprache zu wählen – mit zusätzlichen Sprachprüfungen in der neunten oder zehnten Klasse oder auch im Rahmen des Abiturs.
Im bevölkerungsreichsten Bundesland Nordrhein-Westfalen hat staatlich organisierter herkunftssprachlicher Unterricht eine lange Tradition. Im Rahmen des HSU lernen hier im Moment etwa 100.000 Kinder 23 verschiedene Sprachen. Das habe auch mit der langen Einwanderungsgeschichte des Bundeslandes zu tun, findet Thorsten Klute. Der ehemalige Staatssekretär im nordrhein-westfälischen Ministerium für Arbeit, Integration und Soziales ist heute Vorstandsvorsitzender der AWO Ostwestfalen-Lippe.
<h3>Hamburg will Selbstbewusstsein der Kinder stärken</h3>
Wenn es um den Ausbau des herkunftssprachlichen Unterrichts geht, plädiert Klute für Geduld: „Man wird es in keinem Bundesland hinbekommen, herkunftssprachlichen Unterricht von heute auf morgen einzuführen.“ Wichtig ist ihm, dass es bei staatlichen Sprachangeboten nicht nur um jedes einzelne Kind, sondern um die Gesellschaft als Ganzes geht: „Wir müssen auch politisch erkennen, dass Herkunftssprachen, wenn sie staatlich gefördert werden, kein Klotz am Bein sind, sondern ein gesellschaftlicher Schatz, den man pflegen muss.“
Im direkten Vergleich der Bundesländer fällt neben Nordrhein-Westfalen auch Hamburg auf. Erklärtes Ziel der Hansestadt ist es, das Selbstbewusstsein von Kindern und Jugendlichen in Bezug auf ihre Mehrsprachigkeit zu stärken. „Wir versuchen die Grenzen zwischen dem fremdsprachlichen Unterricht und dem herkunftssprachlichen Unterricht fließend zu gestalten“, erklärt Eric Vaccaro, der das Referat für Bildungschancen in der Hamburger Schulbehörde leitet. „Das heißt, dass Schülerinnen und Schüler, die herkunftssprachlichen Unterricht zunächst als ein freiwilliges Zusatzangebot gewählt haben, diese Sprache im Verlauf ihres weiteren Bildungsweges problemlos zu ihrer ‚offiziellen‘ zweiten oder dritten Fremdsprache machen können.“
So hätten sie zum Beispiel die Möglichkeit, anstelle von Spanisch oder Französisch Türkisch oder Arabisch als Fremdsprache zu wählen. Wo immer möglich, betont Vaccaro, wünsche man sich in Hamburg „Angebots-Ketten“: „Wenn sie möchten, sollen Kinder schon in der Grundschule mit dem herkunftssprachlichen Unterricht beginnen können und die Möglichkeit haben, den Sprachunterricht im besten Fall bis zum Abitur fortzusetzen.“
Mehrsprachigkeit als Ressource und als ein großes Potenzial erkennen, das möchte neben Hamburg noch ein anderer Stadtstaat: Berlin. In der Hauptstadt hat laut Schulstatistik jeder dritte Schüler eine Zuwanderungsgeschichte. „Wir haben mit dem Ausbau des herkunftssprachlichen Unterricht im Frühjahr 2018 begonnen“, sagt Fatih Özcan von der Berliner Senatsverwaltung für Bildung, Jugend und Familie. Bisher können in der Hauptstadt türkisch-, arabisch- und kurdischstämmige Grundschülerinnen und Grundschüler ihre Herkunftssprache im Rahmen des herkunftssprachlichen Unterrichts lernen. Unterrichtsangebote in weiteren Sprachen sollen folgen.
<h3>Berlin im „Erweiterungsprozess“</h3>
„Im Moment befinden wir uns in einem Planungs- und Erweiterungsprozess“, so Özcan. Allerdings behindert Corona diese Entwicklung gerade. Denn wie viele andere Schulbehörden befindet sich auch die Berliner Senatsverwaltung in Zeiten von Kohortenunterricht, Schulschließungen und Fernunterricht im Ausnahmemodus.
Wie langsam der Erweiterungsprozess vorangeht, bekommen Berliner Familien wie die von Amra Kötschau-Krilic zu spüren. Noch immer gibt es in ihrem Bezirk kaum staatlich organisierte Sprachangebote, obwohl man hier mit der stärksten Bevölkerungszunahme innerhalb Berlins rechnet – bis 2030 um mehr als 16 Prozent. Doch die Familien stehen nicht alleine da. Sprache ist ein Thema, das viele beschäftigt; Verwaltung und Migranten­vereine kommunizieren auf Augenhöhe.
Gemeinsam hat man den Arbeitskreis „Lingua Pankow“ gegründet. Als die Pandemie kam, verlegte er seinen Veranstaltungskalender kurzerhand ins Internet und hat seitdem unter anderem eine Podiumsdiskussion mit den fachpolitischen Spre­che­rin­nen und Sprechern der Fraktionen sowie bilinguale Märchentage organisiert.
Regelmäßig dabei war Nina Tsonkidis, die Integrationsbeauftragte im Bezirk. Tsonkidis ist erst seit Kurzem im Amt, weiß aber aus eigener Erfahrung, dass die Förderung von Mehrsprachigkeit nicht immer einfach ist. Ihr Vater kommt aus Griechenland, ihre Mutter aus Kroatien: „Wenn ich zurückblicke, gab es in meinem Leben sehr viele Situationen, in denen ich mich mit Sprache und Identität auseinandersetzen musste, aber eben auch rechtfertigen musste. Das begleitet einen“, erzählt die Pankower Integrationsbeauftragte.
Wie in so vielen anderen Migrantenfamilien ist auch in ihrem Elternhaus Deutsch die Sprache des Aufstiegs: „Für meinen Vater war es immer sehr wichtig, dass ich perfekt Deutsch spreche. Dafür hat er das Griechische in den Hintergrund gestellt.“

Nicht mehr nur Deutschstunde

The better children speak their mother tongue, the faster they learn the language of their surroundings. Some German federal states understand this

It has been more than 25 years since Amra Kötschau-Krilic came to Germany from, what used to be, Yugoslavia. Today she lives in Pankow, a northern Berlin district, and is married to a German; her children are now eight and eleven years old. Worried that they might lose touch with their homeland of Bosnia at some point, a few years ago Amra Kötschau-Krilic started looking for heritage language courses, where the children could learn their mother tongue.
She found what she was looking for at a Bosnian cultural institute in the southeast of Berlin, namely Kreuzberg, where she works for the orchestra directorate of the Berlin State Opera. However, she cannot foresee at this point what kind of effort will follow from this decision for her and her husband,
"We'll be in touch if there are any problems", is a common response from teachers, coupled with a concerned look, when it emerges that a child doesn't speak German at home. It is then, at the latest, that families realise that although multicultural classes have long been the norm in Germany, the professional handling of the multilingual reality in schools is still wishful thinking.
According to the projection of a microcensus, in 2019 about one-third of students at general and vocational schools in Germany had an immigrant background. A small questionnaire by the FDP revealed that in 2019, around one-fifth of daycare children primarily spoke a language other than German at home. However, especially when pupils do not speak English or French in the family, but Turkish, Arabic or Polish, the potential of children growing up multilingual is still underestimated. It is more often the exception to the rule that learners receive instruction in their native language at their school or in their immediate surroundings.
<h3>Children not overwhelmed by multilingualism</h3>
"For my children's language lessons, we regularly had to drive all over town in the middle of the day", Kötschau-Krilic reports. With the pandemic, heritage language classes are now conducted online. But she and her husband now have to manage the children's "normal" homeschooling in addition to working from home. They have therefore decided to cancel the Bosnian lessons for the time being.
However, as Anna Mróz, a linguist and foreign language didactician at the University of Greifswald, explains, lessons in children's heritage language are extremely important. "Through their heritage language, children get the key to their own identity", says Mróz, who advises multilingual families as part of various projects. Contrary to popular belief, multilingualism does not overwhelm children, she adds.
"The child's brain is incredibly malleable from birth, or at least until the end of kindergarten", says the linguist. When children learn two words for an object, she says, it represents a major cognitive developmental step. "In this way, language skills, language awareness and language sensitivity are particularly promoted."
However, the development of multilingual children always depends on the quality and quantity of language input. In her work, the linguist has found that parents who do not speak English or French with their children are often especially advised in counselling centres not to communicate at home in their language of origin.
<h3>Several federal states are expanding programmes</h3>
With serious consequences for children's language development: "There are many research results that prove that the better the heritage language has been developed, the faster and more efficiently the surrounding language, ie German, can be acquired afterwards", says Mróz. Heritage language classes in schools could significantly improve the contact that multilingual children have with different heritage languages, Mróz explains.
In many federal states in Germany, this insight has now caught on. According to research by the Integration Media Service, children and young people can now attend lessons in their heritage language in twelve federal states. The other four states are going against the trend: in Bavaria and Baden-Württemberg, lessons are only offered at consulates. In Saxony-Anhalt and Thuringia, there are no lessons in heritage languages at all.
At the same time, some federal states are continuing to expand what's on offer, with their own teaching materials, curricula and teaching staff. As a rule, pupils can choose heritage language teaching here as voluntary additional class at primary school. In some cases, however, there is also the option of choosing heritage languages as a second or third foreign language – with additional language examinations in the ninth or tenth grade or even as part of the Abitur (school leavers examination).
In North Rhine-Westphalia, Germany's most populous state, state-organised instruction in heritage languages has a long tradition. About 100,000 children are currently learning 23 different languages there, as part of the cultural curriculum. This also has to do with the state's long history of immigration, says Thorsten Klute. The former state secretary in the North Rhine-Westphalian Ministry of Labour, Integration and Social Affairs is now chairman of the Board of the Workers' Welfare Ostwestfalen-Lippe (AWO).
<h3>Hamburg wants to strengthen children's self-confidence</h3>
When it comes to the expansion of heritage language teaching, Klute pleads for patience: "In no federal state will it be possible to introduce native-language instruction overnight." It is important to him that federal state offers to learn languages are not only about each individual child, but about society as a whole: "We must also recognise politically that heritage languages, if they are promoted by the state, are not a millstone around the neck, but a stepping stone to a culturally prosperous society."
In a direct comparison to the federal states, Hamburg stands out alongside North Rhine-Westphalia. The Hanseatic city-state's declared goal is to strengthen the self-confidence of children and young people with regard to their multilingualism. "We try to make the boundaries between foreign language instruction and instruction in the heritage language fluid", explains Eric Vaccaro, who heads the Department for Educational Opportunities at the Hamburg School Authority. "This means that pupils, who initially chose lessons in their heritage language as a voluntary additional class, can easily make this language their 'official' second or third foreign language in the course of their further education."
For example, he says, they have the option of choosing Turkish or Arabic as their foreign language instead of Spanish or French. Wherever possible, Vaccaro emphasises, Hamburg would like to see "a range of offers": "If they want, children should be able to start language instruction in their native language as early as primary school and have the option of continuing language instruction, in the best-case scenario, until they leave school."
Recognising multilingualism as a resource and as a great potential is something that another German city-state, apart from Hamburg, would like to do: Berlin. According to school statistics, every third pupil in the capital has an immigrant background. "We started expanding instruction in heritage languages in the spring of 2018", says Fatih Özcan from the Berlin Senate Department for Education, Youth and Family. So far, primary school pupils of Turkish, Arabic and Kurdish origin in the capital can learn their native language as part of the lessons in the language of origin. Lessons in other languages are to follow.
<h3>Berlin in an "expansion process"</h3>
"At the moment, we are in a process of planning and expanding", Özcan said. However, the pandemic is currently hindering this development. This is because, like many other school authorities, the Berlin Senate administration is currently operating exceptionally to facilitate cohort teaching, school closures and distance learning.
Berlin families like Amra Kötschau-Krilic's are feeling the slow pace of the expansion process. There are still hardly any state-organised language learning possibilities in her district, even though this is where the population is expected to increase the most within Berlin – by more than 16 percent by 2030. But the families are not alone. Language is a topic that concerns many; administration and migrant associations communicate on equal terms.
Together they have founded the working group "Lingua Pankow". When the pandemic began, it moved its calendar of events to the Internet without further ado and has since organised, among other things, a panel discussion with political spokespersons of the parliamentary groups as well as bilingual fairy tale days, where children read tales from different countries.
A regular participant was Nina Tsonkidis, the integration officer in the district. Tsonkidis has only been in office for a short time, but knows from her own experience that promoting multilingualism is not always easy. Her father comes from Greece, her mother from Croatia: "When I look back, there were many situations in my life in which I had to deal with language and identity, but also had to justify them. That sticks with you", says the Pankow integration officer.
As in so many other migrant families, German is the language of advancement in her parents' home: "It was always very important to my father that I speak perfect German. As a result, he placed Greek in the background."

No Longer Just German Lessons

Όσο καλύτερα τα παιδιά μιλούν τη μητρική τους γλώσσα, τόσο πιο γρήγορα μαθαίνουν τη γλώσσα του περιβάλλοντος τους. Ορισμένα γερμανικά ομόσπονδα κρατίδια το καταλαβαίνουν αυτό

Πέρασαν περισσότερα από 25 χρόνια από τότε που η Άμρα Κότσαου-Κρίλιτς ήρθε στη Γερμανία από τη Γιουγκοσλαβία. Σήμερα ζει στην Πάνκοου, μια περιοχή στα βόρεια του Βερολίνου, και είναι παντρεμένη με έναν Γερμανό· τα παιδιά της είναι τώρα οκτώ και έντεκα ετών. Ανησυχώντας ότι κάποια στιγμή ενδέχεται να χάσουν επαφή με την πατρίδα τους, τη Βοσνία, πριν από λίγα χρόνια, η Άμρα Κότσαου-Κρίλιτς άρχισε να ψάχνει για μαθήματα πολιτιστικής κληρονομιάς, όπου τα παιδιά θα μπορούσαν να μάθουν τη μητρική τους γλώσσα.
Βρήκε αυτό που έψαχνε σε ένα βοσνιακό πολιτιστικό ινστιτούτο στα νοτιοανατολικά του Βερολίνου, δηλαδή το Κρόιτσμπεργκ, όπου εργάζεται για τη διεύθυνση της ορχήστρας της Κρατικής Όπερας του Βερολίνου. Ωστόσο, δεν μπορούσε να προβλέψει τότε πόσο κόπο θα αναγκαζόταν να καταβάλει για αυτή την απόφαση της και του συζύγου της.
«Θα είμαστε σε επαφή εάν υπάρξουν προβλήματα», σε συνδυασμό με ένα ανησυχητικό βλέμμα, είναι μια τυπική απάντηση από τους δασκάλους, όταν προκύπτει ότι ένα παιδί δε μιλά γερμανικά στο σπίτι. Τότε είναι που, εν τέλει, οι οικογένειες συνειδητοποιούν ότι, παρότι οι πολυπολιτισμικές τάξεις αποτελούν καιρό τώρα τον κανόνα στη Γερμανία, ο επαγγελματικός χειρισμός της πολύγλωσσης πραγματικότητας στα σχολεία εξακολουθεί να είναι ένας ευσεβής πόθος.
Σύμφωνα με τις προβλέψεις μιας μικροαπογραφής, το 2019 περίπου το ένα τρίτο των μαθητών στα γενικά και επαγγελματικά σχολεία στη Γερμανία έχουν μεταναστευτικό υπόβαθρο. Ένα μικρό ερωτηματολόγιο του Ελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος (FDP) αποκάλυψε ότι το 2019, περίπου το ένα πέμπτο των παιδιών στους παιδικούς σταθμούς μιλούσαν κυρίως άλλη γλώσσα από τα γερμανικά στο σπίτι. Ωστόσο, ειδικά όταν οι μαθητές δε μιλούν αγγλικά ή γαλλικά στην οικογένεια, αλλά τουρκικά, αραβικά ή πολωνικά, οι δυνατότητες των παιδιών που μεγαλώνουν πολύγλωσσα εξακολουθούν να υποτιμώνται. Είναι συχνότερα η εξαίρεση στον κανόνα οι μαθητές να διδάσκονται στη μητρική τους γλώσσα στο σχολείο τους ή στο άμεσο περιβάλλον τους.
<h3>Η πολυγλωσσία δεν καταβάλει τα παιδιά&nbsp;</h3>
«Για τα μαθήματα γλωσσών των παιδιών μου, έπρεπε να διασχίσουμε οδικώς την πόλη μέρα μεσημέρι», αναφέρει η Κότσαου-Κρίλιτς. Με την πανδημία, τα γλωσσικά μαθήματα πολιτιστικής κληρονομιάς διεξάγονται τώρα διαδικτυακά. Αλλά αυτή και ο σύζυγός της πρέπει τώρα να διαχειρίζονται και την «κανονική» εκπαίδευση των παιδιών τους, εκτός από το να δουλεύουν από το σπίτι. Ως εκ τούτου, αποφάσισαν να ακυρώσουν τα μαθήματα βοσνιακών προς το παρόν.
Ωστόσο, όπως εξηγεί η Άννα Μροζ, γλωσσολόγος και διδάκτωρ ξένων γλωσσών στο Πανεπιστήμιο του Γκράιφσβαλντ, τα μαθήματα της γλώσσας καταγωγής των παιδιών είναι εξαιρετικά σημαντικά. «Μέσω της γλώσσας καταγωγής τους, τα παιδιά αποκτούν το κλειδί της ταυτότητάς τους», λέει η Μροζ, η οποία συμβουλεύει πολύγλωσσες οικογένειες στο πλαίσιο διαφόρων προγραμμάτων. Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, η πολυγλωσσία δεν καταβάλει τα παιδιά, προσθέτει.
«Ο εγκέφαλος του παιδιού είναι απίστευτα ελαστικός από τη γέννηση, ή τουλάχιστον μέχρι το τέλος του νηπιαγωγείου», λέει η γλωσσολόγος. Όταν τα παιδιά μαθαίνουν δύο λέξεις για ένα αντικείμενο, λέει, αποτελεί ένα σημαντικό γνωστικό αναπτυξιακό βήμα. «Με αυτόν τον τρόπο ενισχύονται ιδιαίτερα οι γλωσσικές δεξιότητες, η γλωσσική επίγνωση και η γλωσσική ευαισθησία».
Ωστόσο, η ανάπτυξη των πολύγλωσσων παιδιών εξαρτάται πάντα από την ποιότητα και την ποσότητα των γλωσσικών προσλαμβανουσών που έχουν. Στο έργο της, η γλωσσολόγος έχει διαπιστώσει ότι στα συμβουλευτικά κέντρα οι γονείς που δε μιλούν αγγλικά ή γαλλικά με τα παιδιά τους συχνά προτρέπονται να μη μιλούν τη γλώσσα καταγωγής τους στο σπίτι.
<h3>Αρκετά ομόσπονδα κράτη επεκτείνουν τα προγράμματα</h3>
Με σοβαρές συνέπειες για τη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών: «Υπάρχουν πολλά αποτελέσματα ερευνών που αποδεικνύουν ότι όσο καλύτερα έχει αναπτυχθεί η γλώσσα καταγωγής, τόσο πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά μπορεί να κατακτηθεί στη συνέχεια η γλώσσα του περιβάλλοντός τους, δηλαδή τα γερμανικά», λέει η Μροζ. Τα γλωσσικά μαθήματα πολιτιστικής κληρονομιάς στα σχολεία θα μπορούσαν να βελτιώσουν σημαντικά την επαφή που έχουν τα πολύγλωσσα παιδιά με τις διάφορες γλώσσες καταγωγής, εξηγεί η Μροζ.
Σε πολλά ομόσπονδα κρατίδια της Γερμανίας, η διαπίστωση αυτή έχει πλέον επικρατήσει. Σύμφωνα με έρευνα της Υπηρεσίας Μέσων Ένταξης, τα παιδιά και οι νέοι μπορούν πλέον να παρακολουθούν μαθήματα για τη γλώσσα καταγωγής τους σε δώδεκα ομόσπονδα κρατίδια. Τα υπόλοιπα τέσσερα κρατίδια πηγαίνουν κόντρα στην τάση: στη Βαυαρία και τη Βάδη-Βυρτεμβέργη, τα μαθήματα προσφέρονται μόνο στα προξενεία. Στη Σαξονία-Άνχαλτ και τη Θουριγγία, δεν υπάρχουν καθόλου μαθήματα στις γλώσσες καταγωγής.
Ταυτόχρονα, ορισμένα ομόσπονδα κρατίδια συνεχίζουν να επεκτείνουν τα ήδη υπάρχοντα, με δικό τους διδακτικό υλικό, προγράμματα σπουδών και διδακτικό προσωπικό. Κατά κανόνα σε αυτές τις περιπτώσεις, οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν τη διδασκαλία της γλώσσας καταγωγής ως προαιρετικό πρόσθετο μάθημα στο δημοτικό σχολείο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο, υπάρχει επίσης η δυνατότητα επιλογής των γλωσσών καταγωγής ως δεύτερης ή τρίτης ξένης γλώσσας - με πρόσθετες εξετάσεις γλώσσας στην ένατη ή τη δέκατη τάξη ή ακόμη και ως μέρος του Abitur (απολυτήριες εξετάσεις).
Στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία, το πολυπληθέστερο κρατίδιο της Γερμανίας, η οργανωμένη από το κράτος διδασκαλία των γλωσσών της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει μακρά παράδοση. Περίπου 100.000 παιδιά μαθαίνουν σήμερα 23 διαφορετικές γλώσσες, στο πλαίσιο του πολιτιστικού προγράμματος σπουδών. Αυτό έχει επίσης να κάνει με τη μακρά ιστορία μετανάστευσης του κρατιδίου, λέει ο Τόρστεν Κλούτε. Ο πρώην υφυπουργός του Υπουργείου Εργασίας, Ένταξης και Κοινωνικών Υποθέσεων της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας είναι τώρα πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Πρόνοιας Εργαζομένων Οστβεστφάλεν-Λίπε (AWO).
<h3>Το Αμβούργο θέλει να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση των παιδιών</h3>
Όσον αφορά την επέκταση της διδασκαλίας της γλώσσας καταγωγής, ο Κλούτε ζητά υπομονή: «Σε κανένα ομοσπονδιακό κράτος δεν είναι δυνατόν να εισαχθεί η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας από τη μια μέρα στην άλλη». Είναι σημαντικό γι' αυτόν ότι η δυνατότητα που δίνουν τα ομοσπονδιακά κρατιδία για την εκμάθηση γλωσσών να μην αφορά μόνο στο κάθε παιδί ξεχωριστά, αλλά στην κοινωνία στο σύνολο της: «Πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμε πολιτικά ότι οι γλώσσες καταγωγής, εφόσον στηρίζονται από το κράτος, δεν αποτελούν θηλιά γύρω στο λαιμό, αλλά ένα σκαλοπάτι για μια πολιτιστικά ευημερούσα κοινωνία».
Στη σύγκριση μεταξύ των ομόσπονδων κρατιδίων, το Αμβούργο ξεχωρίζει μαζί με τη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία. Διακηρυγμένος στόχος της Χανσεατικής πόλης-κράτους είναι η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των παιδιών και των νέων όσον αφορά στην πολυγλωσσία τους. «Προσπαθούμε να καταστήσουμε τα όρια μεταξύ της διδασκαλίας της ξένης γλώσσας και της διδασκαλίας της γλώσσας καταγωγής ρευστά», εξηγεί ο Έρικ Βακάρο, επικεφαλής του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προοπτικών της Σχολικής Επιτροπής του Αμβούργου. «Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές, οι οποίοι αρχικά επέλεξαν το μάθημα της γλώσσας καταγωγής τους ως προαιρετικό πρόσθετο μάθημα, μπορούν εύκολα να κάνουν τη γλώσσα αυτή την «επίσημη» δεύτερη ή τρίτη ξένη γλώσσα τους κατά τη διάρκεια των περαιτέρω σπουδών τους».
Για παράδειγμα, λέει, έχουν την επιλογή να επιλέξουν τα τουρκικά ή τα αραβικά ως ξένη γλώσσα αντί για τα ισπανικά ή τα γαλλικά. Όπου είναι δυνατόν, τονίζει ο Βακάρο, το Αμβούργο θα ήθελε να δει «πολλές προσφορές»: «Εάν το επιθυμούν, τα παιδιά θα πρέπει να μπορούν να αρχίσουν τη γλωσσική διδασκαλία της μητρικής τους γλώσσας ήδη από το δημοτικό σχολείο και να έχουν τη δυνατότητα να συνεχίσουν τη γλωσσική διδασκαλία, στην καλύτερη περίπτωση, μέχρι να τελειώσουν το σχολείο».
Η αναγνώριση της πολυγλωσσίας ως πόρου και ως μιας σημαντικής δυνατότητας είναι κάτι που θα ήθελε να κάνει και άλλη μια γερμανική πόλη-κράτος, εκτός από το Αμβούργο: το Βερολίνο. Σύμφωνα με σχολικές στατιστικές, κάθε τρίτος μαθητής στην πρωτεύουσα έχει μεταναστευτικό υπόβαθρο. «Ξεκινήσαμε να επεκτείνουμε τη διδασκαλία των γλωσσών καταγωγής την άνοιξη του 2018», λέει ο Φατίχ Οζτσάν από τη Διεύθυνση Παιδείας, Νεολαίας και Οικογένειας της Γερουσίας του Βερολίνου. Μέχρι στιγμής, οι μαθητές δημοτικού σχολείου τουρκικής, αραβικής και κουρδικής καταγωγής στην πρωτεύουσα μπορούν να διδάσκονται τη μητρική τους γλώσσα στο πλαίσιο των μαθημάτων της γλώσσας καταγωγής. Θα ακολουθήσουν μαθήματα και σε άλλες γλώσσες.
<h3>Το Βερολίνο σε μια «διαδικασία διεύρυνσης»</h3>
«Αυτή τη στιγμή, βρισκόμαστε σε διαδικασία σχεδιασμού και επέκτασης», δήλωσε ο Οζτσάν. Ωστόσο, η πανδημία δυσχεραίνει επί του παρόντος την επέκταση αυτή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, όπως και πολλές άλλες σχολικές επιτροπές, η διοίκηση της Γερουσίας του Βερολίνου λειτουργεί επί του παρόντος κατ' εξαίρεση για να διευκολύνει τη διδασκαλία σε ομάδες, το κλείσιμο σχολείων και την εξ αποστάσεως εκπαίδευση.
Οι οικογένειες του Βερολίνου, όπως της Άμρα Κότσαου-Κρίλιτς, αισθάνονται τον αργό ρυθμό της διαδικασίας ανάπτυξης. Δεν υπάρχουν ακόμη σχεδόν καθόλου κρατικά οργανωμένες δυνατότητες εκμάθησης γλωσσών στην περιοχή της, παρότι σε αυτή αναμένεται να αυξηθεί ο πληθυσμός του Βερολίνου - κατά περισσότερο από 16% μέχρι το 2030. Αλλά αυτό δεν αφορά μόνο τις οικογένειες. Η γλώσσα είναι ένα θέμα που απασχολεί πολλούς· η διοίκηση και οι ενώσεις μεταναστών επικοινωνούν επί ίσοις όροις.
Μαζί ίδρυσαν την ομάδα εργασίας «Lingua Pankow». Όταν ξεκίνησε η πανδημία, μετέφερε το ημερολόγιο των εκδηλώσεών της στο Διαδίκτυο χωρίς άλλη καθυστέρηση και έκτοτε διοργάνωσε, μεταξύ άλλων, μια συζήτηση με πολιτικούς εκπροσώπους των κοινοβουλευτικών ομάδων, καθώς και δίγλωσσες ημέρες παραμυθιών, όπου παιδιά διαβάζουν παραμύθια από διάφορες χώρες.
Τακτική συμμετέχουσα ήταν η Νίνα Τσονκίδη, υπεύθυνη για την ένταξη στην περιοχή. Η Τσονκίδη ανέλανε τα καθήκοντά της πρόσφατα, αλλά γνωρίζει από την εμπειρία της ότι η προώθηση της πολυγλωσσίας δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Ο πατέρας της κατάγεται από την Ελλάδα και η μητέρα της από την Κροατία: «Όταν κοιτάζω πίσω, υπήρξαν πολλές καταστάσεις στη ζωή μου στις οποίες έπρεπε να ασχοληθώ με τη γλώσσα και την ταυτότητα, αλλά και να τις δικαιολογήσω. Αυτό σου μένει», λέει η υπεύθυνη ένταξης του Πάνκοου.
Όπως και σε τόσες άλλες οικογένειες μεταναστών, τα γερμανικά είναι η γλώσσα της προόδου στο σπίτι των γονιών της: «Ήταν πάντα πολύ σημαντικό για τον πατέρα μου να μιλάω τέλεια γερμανικά. Ως αποτέλεσμα, έβαλε τα ελληνικά σε δεύτερη μοίρα».

Όχι άλλα μαθήματα γερμανικών

Όσο καλύτερα τα παιδιά μιλούν τη μητρική τους γλώσσα, τόσο πιο γρήγορα μαθαίνουν τη γλώσσα του περιβάλλοντος τους. Ορισμένα κρατίδια το καταλαβαίνουν 

Cuanto mejor hablen los niños de origen migrante su idioma heredado, más rápido aprenderán el de su entorno. Algunos estados federados lo han entendido y ya han ampliado sus ofertas

Amra Kötschau-Krilic llegó a Alemania desde la antigua Yugoslavia hace más de veinticinco años. Ahora vive en Pankow, un barrio del norte de Berlín, y está casada con un alemán. Sus hijos tienen ahora ocho y once años. Preocupada por la posibilidad de que perdieran el contacto con su patria, Bosnia, empezó a buscar cursos de lenguas heredadas hace unos años, para que sus niños pudieran aprender la suya.
Encontró lo que buscaba en un instituto cultural bosnio en Kreuzberg, en el sureste de Berlín, donde trabaja para la dirección de la orquesta en la Ópera Estatal. Pero por ahora, Kötschau-Krilic no puede prever qué tipo de esfuerzo les implicará esta decisión a ella y a su marido.
"Estaremos en contacto si hay algún problema", suelen responder los profesores con preocupación cuando descubren que un niño no habla alemán en casa. Es entonces, a más tardar, cuando las familias ven que el trato profesional de la realidad multilingüe en las escuelas de Alemania todavía es una aspiración, por mucho que las aulas multiculturales sean la norma desde hace tiempo.
Según la proyección de un microcenso, alrededor de un tercio de los alumnos de las escuelas generales y de formación profesional de Alemania en 2019 era de origen inmigrante. Un pequeño cuestionario del FDP &nbsp;reveló que ese año alrededor de una quinta parte de los niños de guarderías hablaban en casa principalmente una lengua distinta del alemán. Pero especialmente ahora que los alumnos no hablan inglés o francés con su familia, sino turco, árabe o polaco, el potencial de los niños multilingües aún se subestima. La excepción a la regla suele ser que reciban enseñanza en su lengua heredada en su escuela o en su entorno cercano.
<h3>Los niños no se sienten abrumados por el multilingüismo</h3>
"A menudo teníamos que conducir por toda la ciudad en pleno día para las clases de idiomas de mis hijos", relata Kötschau-Krilic. Con la pandemia, las clases de idiomas heredados se imparten por internet. Pero ella y su marido ahora tienen que gestionar la educación "normal" en casa de los niños y teletrabajar, así que de momento han decidido cancelar las clases de bosnio.
Sin embargo, como explica la lingüista y profesora de lenguas extranjeras de la Universidad de Greifswald, Anna Mróz, las clases de idiomas heredados son muy importantes para los niños. "A través de su lengua heredada obtienen la clave de su propia identidad", asegura Mróz, que asesora a las familias multilingües en diversos proyectos, y añade que el multilingüismo no abruma a los niños, en contra de la creencia popular.
"El cerebro del niño es increíblemente maleable desde el nacimiento, o al menos hasta el final de la escuela infantil", afirma la lingüista. Cuando los niños aprenden dos palabras para un objeto, dice, representa un paso importante en su desarrollo cognitivo. "De este modo se fomentan en especial las habilidades lingüísticas, la conciencia del lenguaje y la sensibilidad lingüística".
Pero el desarrollo de los niños multilingües depende de la calidad y la cantidad del input. En su trabajo, Mróz ha comprobado que a los padres que no hablan inglés o francés con sus hijos les suelen aconsejar en los centros de asesoramiento que en casa no se comuniquen en su lengua de origen.
<h3>Varios estados federales amplían sus programas</h3>
Esa medida ha tenido graves consecuencias para el desarrollo lingüístico de los niños: "Muchos resultados de investigaciones demuestran que, cuanto mejor se haya desarrollado la lengua heredada, más rápida y eficaz es la adquisición de la lengua dominante, el alemán", sostiene Mróz. Las clases de lenguas heredadas en las escuelas podrían mejorar el contacto que los niños multilingües tienen con esas lenguas, explica.
Esta idea ha calado en muchos estados federados de Alemania. Según una investigación del Servicio de Medios de Integración, los niños y jóvenes pueden asistir a clases de su lengua heredada en doce de ellos. Los otros cuatro van a contracorriente: en Baviera y Baden-Württemberg, las clases solo se ofrecen en los consulados, y en Sajonia-Anhalt y Turingia no se imparten.
Al mismo tiempo, algunos estados ahora amplían la oferta con sus propios materiales didácticos, planes de estudio y personal docente. Por regla general, los alumnos pueden elegir la enseñanza de las lenguas heredadas como clase adicional voluntaria en primaria. En algunos casos, sin embargo, también es posible elegirlas como segunda o tercera lengua extranjera, con exámenes de idiomas adicionales en los últimos cursos o como parte del Abitur, el examen de fin de estudios.
En Renania del Norte-Westfalia, el estado más poblado del país, la enseñanza de las lenguas heredadas tiene una larga tradición. En la actualidad, unos 100.000 niños aprenden veintitrés lenguas diferentes como parte del programa cultural. Esto también tiene que ver con la larga historia de inmigración del estado, según Thorsten Klute, exsecretario de Estado del Ministerio de Trabajo, Integración y Asuntos Sociales de Renania del Norte-Westfalia y ahora presidente de la Junta de la Obra Social de los Trabajadores de Ostwestfalen-Lippe.
<h3>Hamburgo quiere reforzar la autoestima de los niños</h3>
Respecto a la expansión de la enseñanza de las lenguas heredadas, Klute aboga por la paciencia: "En ningún estado federal será posible introducirla de la noche a la mañana". Para él es importante que las ofertas de los estados no se refieran solo a cada niño, sino a la sociedad en conjunto: "También debemos reconocer en política que las lenguas heredadas, promovidas desde el Estado, no son un lastre, sino un peldaño hacia una sociedad culturalmente próspera".
Junto a Renania del Norte-Westfalia destaca Hamburgo. El objetivo declarado de la ciudad-Estado hanseática es reforzar la confianza de los niños y jóvenes en su multilingüismo. "Intentamos que los límites entre la enseñanza de la lengua extranjera y la enseñanza de la lengua heredada fluyan", explica el director del Departamento de Oportunidades Educativas de la Autoridad Escolar de Hamburgo, Eric Vaccaro. "Esto significa que los alumnos que al inicio eligieron las clases en su lengua heredada como asignatura adicional voluntaria, pueden convertirla en su segunda o tercera lengua extranjera «oficial» en su educación posterior".
Por ejemplo, dice Vaccaro, tienen la opción de elegir turco o árabe como lengua extranjera en lugar del español o el francés, y subraya que a Hamburgo le gustaría que hubiera "un abanico de ofertas", siempre que sea posible. "Si lo desean, los niños deberían poder empezar la enseñanza de idiomas en su lengua heredada desde primaria y tener la opción de continuar, en el mejor de los casos, hasta que terminen la escuela".
Berlín también quiere reconocer el multilingüismo como un recurso y un gran potencial. Según las estadísticas escolares, uno de cada tres alumnos de la capital es de origen migrante. "Empezamos a ampliar la enseñanza de las lenguas heredadas en primavera de 2018", apunta Fatih Özcan, del Departamento de Educación, Juventud y Familia del Senado de Berlín. Hasta ahora, los alumnos de primaria de origen turco, árabe y kurdo en la capital pueden aprender su lengua heredada como parte de sus clases, y pronto se sumarán otros idiomas.
<h3>Berlín, en proceso de expansión</h3>
"Estamos en un proceso de planificación y expansión", asegura Özcan, pero la pandemia obstaculiza este desarrollo. Al igual que muchas otras autoridades escolares, la administración del Senado de Berlín ahora opera de forma excepcional para facilitar la enseñanza por grupos, el cierre de escuelas y el aprendizaje a distancia.
Las familias berlinesas, como la de Amra Kötschau-Krilic, sienten que ese proceso de expansión va lento. En su distrito apenas hay opciones para aprender idiomas organizadas por el Estado, a pesar de que es donde se prevé que la población aumente más en Berlín, con más del 16% para 2030. La situación preocupa a muchos más allá de las familias, como la administración o las asociaciones de inmigrantes, que han conformado el grupo Lingua Pankow.
Cuando comenzó la pandemia, este grupo subió su calendario de eventos a internet y desde entonces ha organizado, entre otras, una mesa redonda con los portavoces de los grupos parlamentarios y jornadas de cuentos bilingües, en las que los niños leen cuentos de diferentes países.
Una de las participantes habituales es Nina Tsonkidis, responsable de integración en el distrito. Tsonkidis lleva poco tiempo en el cargo, pero sabe por experiencia propia que promover el multilingüismo no siempre es fácil. Su padre es griego y su madre croata: "Cuando miro atrás, hubo muchas situaciones en mi vida en las que tuve que lidiar con la lengua y la identidad, pero también tuve que justificarlas. Eso se te queda grabado", asegura.
Como en tantas otras familias de inmigrantes, el alemán es la lengua de progreso en casa de sus padres: "Para mi padre siempre fue muy importante que hablara un alemán perfecto. Por ello, dejó el griego en un segundo plano".

El multilingüismo se abre paso en Alemania

Cuanto mejor hablen los niños de origen migrante su idioma heredado, más rápido aprenderán el de su entorno. Algunos estados federales ya lo entienden

Plus les enfants parlent leur langue d'origine, plus vite ils apprennent celle de leur société d'accueil. Certains États fédéraux allemands l'ont compris.

Cela fait plus de 25 ans qu'Amra Kötschau-Krilic est arrivée en Allemagne en provenance de ce qui était autrefois la Yougoslavie. Aujourd'hui, elle vit à Pankow, un quartier du nord de Berlin, et est mariée à un Allemand. Ses enfants ont maintenant huit et onze ans. Inquiète à l'idée qu'ils puissent un jour perdre le contact avec leur pays natal, la Bosnie, Amra Kötschau-Krilic s'est mise en quête de leur trouver des cours de langue bosnienne il y a quelques années.
Elle a trouvé ce qu'elle cherchait dans un institut culturel bosniaque situé dans le sud-est de Berlin, à Kreuzberg, où elle travaille pour la direction de l'orchestre de l'Opéra d'État de Berlin. Cependant, elle ne peut pas prévoir à ce stade le genre d'effort qui découlera de cette décision pour elle et son mari.
« Nous resterons en contact s'il y a des problèmes », est une réponse courante des enseignants, assortie d'un regard inquiet, lorsqu'il apparaît qu'un enfant ne parle pas allemand à la maison. C'est alors, au plus tard, que les familles réalisent que si les classes multiculturelles sont depuis longtemps la norme en Allemagne, la prise en charge professionnelle de la réalité multilingue dans les écoles reste un vœu pieux.
Selon un recensement, en 2019, environ un tiers des élèves des écoles générales et professionnelles en Allemagne étaient issus de l'immigration. Un petit questionnaire réalisé par le parti libéral-démocrate (FDP) a révélé qu'en 2019, environ un cinquième des enfants des crèches parlaient principalement une autre langue que l'allemand à la maison. Cependant, surtout lorsque les élèves ne parlent pas anglais ou français dans la famille, mais turc, arabe ou polonais, le potentiel des enfants qui grandissent en étant multilingues est encore sous-estimé. Il reste exceptionnel qu'ils reçoivent un enseignement dans leur langue maternelle à l'école ou dans leur environnement immédiat.
<h3>« Le cerveau de l'enfant est très malléable »</h3>
« Pour les cours de langue de mes enfants, nous devions régulièrement traverser toute la ville en voiture en plein milieu de la journée », raconte Mme Kötschau-Krilic. Avec la pandémie, les cours de langues d'origine se font désormais en ligne. Mais avec son mari, elle doit désormais gérer l'enseignement à domicile « normal » des enfants en plus du télétravail. Ils ont donc décidé d'annuler les cours de bosnien pour l'instant.
Cependant, selon Anna Mróz, linguiste et théoricienne de l'enseignement des langues étrangères à l'université de Greifswald, les cours dans la langue d'origine des enfants sont extrêmement importants. « À travers leur langue d'origine, les enfants obtiennent la clé de leur propre identité », explique Mme Mróz, qui conseille les familles multilingues. Contrairement à la croyance populaire, le multilinguisme ne submerge pas les enfants, ajoute-t-elle.
« Le cerveau de l'enfant est incroyablement malléable dès la naissance, ou du moins jusqu'à la fin du kindergarten (jardin d'enfants, ndlr) », affirme la linguiste. Lorsque les enfants apprennent deux mots pour un objet, dit-elle, cela représente une étape majeure du développement cognitif. « De cette manière, les compétences linguistiques, la conscience de la langue et la sensibilité au langage sont particulièrement favorisées », poursuit-elle.
Cependant, le développement des enfants multilingues dépend toujours de la qualité et de la quantité de l'apport linguistique. Dans ses travaux, la linguiste a constaté que les parents qui ne parlaient pas anglais ou français avec leurs enfants se voyaient souvent conseillés dans les centres de conseil de ne pas communiquer dans leur langue d'origine à la maison.
<h3>Plusieurs États fédéraux développent des programmes</h3>
Avec de graves conséquences pour le développement linguistique des enfants : « De nombreux résultats de recherche prouvent que plus la langue d'origine a été développée, plus la langue environnante, c'est-à-dire l'allemand, peut être acquise rapidement et efficacement par la suite », précise Anna Mróz. Selon elle, les cours de langue d'origine dans les écoles pourraient améliorer de manière significative le contact des enfants multilingues avec les différentes langues d'origine.
Dans de nombreux États fédéraux allemands, cette idée a fait son chemin. D'après les recherches menées par Mediendienst Integration (le Service médiatique sur la migration, ndlr) les enfants et les jeunes peuvent désormais suivre des cours dans leur langue d'origine dans douze Länder. Les quatre autres Länder vont à contre-courant : en Bavière et dans le Bade-Wurtemberg, les cours ne sont proposés que dans les consulats. En Saxe-Anhalt et en Thuringe, il n'y a pas de cours de langue d'origine.
Dans le même temps, certains Länder continuent d'élargir l'offre, avec leur propre matériel pédagogique, leurs programmes et leur personnel enseignant. En règle générale, les élèves peuvent choisir l'enseignement des langues d'origine en tant que cours supplémentaire volontaire à l'école primaire. Dans certains cas, cependant, il est également possible de choisir les langues d'origine comme deuxième ou troisième langue étrangère - avec des examens de langue supplémentaires en neuvième ou dixième année ou même dans le cadre de l'Abitur (le baccalauréat allemand).
En Rhénanie-du-Nord-Westphalie, le Land le plus peuplé d'Allemagne, l'enseignement public des langues d'origine a une longue tradition. Environ 100 000 enfants y apprennent actuellement 23 langues différentes dans le cadre du programme culturel. Selon Thorsten Klute, cette situation est également liée à la longue histoire d'immigration du Land. Cet ancien secrétaire d'État au ministère du Travail, de l'Intégration et des Affaires sociales de Rhénanie-du-Nord-Westphalie est aujourd'hui président du conseil d'administration de l'association de protection des travailleurs d'Ostwestfalen-Lippe (AWO).
<h3>Hambourg veut renforcer la confiance en soi des enfants</h3>
En ce qui concerne l'expansion de l'enseignement des langues d'origine, M. Klute plaide pour la patience : « Dans aucun Land, il ne sera possible d'introduire l'enseignement de la langue d'origine du jour au lendemain ». Selon lui, les offres de l'État fédéral pour l'apprentissage des langues ne doivent pas viser uniquement les enfants, mais la société dans son ensemble : « Nous devons aussi reconnaître politiquement que les langues d'origine, si elles sont encouragées par l'État, ne sont pas un boulet autour du cou, mais un tremplin vers une société culturellement prospère. »
À l'instar de la Rhénanie-du-Nord-Westphalie, Hambourg dénote. L'objectif déclaré de la cité-État hanséatique est de renforcer la confiance en soi des enfants et des jeunes face à leur multilinguisme. « Nous essayons de fluidifier la frontière entre l'enseignement des langues étrangères et celui de la langue d'origine », explique Eric Vaccaro, qui dirige le département des opportunités éducatives de l'autorité scolaire de Hambourg. « Cela signifie que les élèves qui ont initialement choisi des cours dans leur langue d'origine en tant que classe supplémentaire volontaire peuvent facilement faire de cette langue leur deuxième ou troisième langue étrangère "officielle" au cours de leur formation ultérieure. »
Par exemple, dit-il, ils ont la possibilité de choisir le turc ou l'arabe comme langue étrangère au lieu de l'espagnol ou du français. Dans la mesure du possible, Hambourg souhaite introduire « un éventail d'offres », souligne M. Vaccaro : « S'ils le souhaitent, les enfants doivent pouvoir commencer à suivre un enseignement linguistique dans leur langue maternelle dès l'école primaire et avoir la possibilité de poursuivre cet enseignement, dans le meilleur des cas, jusqu'à ce qu'ils quittent l'école. » &nbsp;
Reconnaître le multilinguisme comme une ressource et un potentiel est également l'ambition d'une autre ville-État : Berlin. Selon les statistiques scolaires, un élève sur trois dans la capitale est issu de l'immigration. « Nous avons commencé à étendre l'enseignement des langues d'origine au printemps 2018 », explique Fatih Özcan, du département de l'éducation, de la jeunesse et de la famille du Sénat de Berlin. À l'heure actuelle, les élèves des écoles primaires d'origine turque, arabe et kurde de la capitale peuvent apprendre leur langue d'origine dans le cadre des leçons dans la langue d'origine. D'autres langues devraient suivre.
<h3>Berlin dans un « processus d'expansion »</h3>
« En ce moment, nous sommes dans un processus de planification et d'expansion », explique M. Özcan. Toutefois, la pandémie freine ce développement. En effet, comme de nombreuses autres autorités scolaires, l'administration du Sénat de Berlin fonctionne actuellement de manière exceptionnelle pour faciliter les classes en demi-groupe, les fermetures d'écoles et l'enseignement à distance.
Les familles berlinoises comme celle d'Amra Kötschau-Krilic ressentent la lenteur du processus d'expansion. Il n'existe toujours quasiment aucune possibilité d'apprentissage linguistique public dans son quartier, bien qu'il soit appelé à connaître la plus forte expansion démographique de la ville, de plus de 16 % d'ici 2030. Mais les familles ne sont pas isolées dans la promotion de l'enseignement de la langue d'origine. L'administration et les associations de migrants communiquent sur un pied d'égalité.
Ensemble, ils ont fondé le groupe de travail « Lingua Pankow ». Depuis le début de la pandémie, le groupe a transféré ses activités en ligne, organisant entre autres une table ronde avec les porte-parole des groupes parlementaires, ainsi que des journées bilingues de contes de fées où les enfants lisent des contes de différents pays.
Nina Tsonkidis, responsable de l'intégration dans le district, est une participante régulière de ces activités. Mme Tsonkidis n'est en poste que depuis peu, mais elle sait par expérience que la promotion du multilinguisme n'est pas toujours facile. Son père est originaire de Grèce, sa mère de Croatie : « Quand je regarde en arrière, il y a eu de nombreuses situations dans ma vie où j'ai dû me confronter à ma langue et à mon identité, mais aussi les justifier. C'est quelque chose qui vous colle à la peau », explique la chargée d'intégration de Pankow.
Comme dans tant d'autres familles de migrants, l'allemand est la langue d'usage dans le foyer de ses parents : « Il a toujours été très important pour mon père que je parle un allemand parfait. Par conséquent, il a placé le grec au second plan. »

En Allemagne, faire du multilinguisme une ressource

Plus les enfants parlent leur langue maternelle, plus vite ils apprennent celle de leur société d'accueil. Certains États fédéraux l'ont compris.

Im lepiej dzieci znają swój język ojczysty, tym szybciej uczą się języka otoczenia. Niektóre niemieckie kraje związkowe to zrozumiały.

Minęło ponad 25 lat, odkąd Amra Kötschau-Krilic przyjechała do Niemiec z byłej Jugosławii. Mieszka dziś w Pankow, północnej dzielnicy Berlina. Jej mąż jest Niemcem, a ich dzieci mają osiem i jedenaście lat. Obawiając się, że mogą one w pewnym momencie stracić kontakt z rodzinną Bośnią, Amra Kötschau-Krilic zaczęła kilka lat temu szukać dla nich kursów języka ojczystego.
Znalazła to, czego szukała, w bośniackim instytucie kultury w południowo-wschodniej części Berlina, na Kreuzbergu, gdzie pracuje w dyrekcji orkiestry Berlińskiej Opery Państwowej. Nie potrafi jednak w tej chwili przewidzieć, z czym będzie się to wiązać dla niej i jej męża.
"Będziemy w kontakcie, jeśli pojawią się jakieś problemy" – tak brzmi z reguły, połączona z zatroskanym spojrzeniem, odpowiedź nauczycieli, gdy okazuje się, że dziecko nie mówi w domu po niemiecku. To właśnie najpóźniej w tym momencie rodziny uświadamiają sobie, że choć klasy wielokulturowe są w Niemczech od dawna normą, to profesjonalne podejście do wielojęzyczności w szkole jest wciąż pobożnym życzeniem.
Według prognoz opartych na niemieckim mikrospisie, w 2019 roku około jedna trzecia uczniów szkół ogólnokształcących i zawodowych w Niemczech miała imigranckie pochodzenie. Niewielka ankieta przeprowadzona przez FDP wykazała, że w 2019 roku około jedna piąta dzieci w przedszkolach posługiwała się w domu przede wszystkim językiem innym niż niemiecki. Jednak potencjał dzieci dorastających w wielojęzyczności jest nadal niedoceniany, szczególnie jeśli uczniowie nie mówią w domu po angielsku lub francusku, ale po turecku, arabsku lub polsku. Uczniowie otrzymujący w szkole lub w najbliższym otoczeniu nauczanie w swoim języku ojczystym stanowią raczej wyjątki, nie zaś regułę.
<h3>Wielojęzyczność nie przytłacza dzieci</h3>
- Na zajęcia językowe moich dzieci musieliśmy regularnie jeździć po całym mieście w środku dnia - relacjonuje Kötschau-Krilic. W związku z pandemią lekcje języków obcych prowadzone są teraz online. Jednak Amra i jej mąż muszą teraz oprócz pracy w domu zajmować się również "standardowym" nauczaniem domowym dzieci. Dlatego postanowili na razie zrezygnować z lekcji bośniackiego.
Anna Mróz, językoznawca i dydaktyk języków obcych z Uniwersytetu w Greifswaldzie, wyjaśnia jednak, że lekcje języka ojczystego dzieci są niezwykle ważne. - Poprzez swój język ojczysty dzieci otrzymują klucz do własnej tożsamości - mówi Mróz, która w ramach różnych projektów doradza wielojęzycznym rodzinom. - Wbrew powszechnemu przekonaniu, wielojęzyczność nie przytłacza dzieci - dodaje.
- Mózg dziecka jest niesamowicie plastyczny od momentu urodzenia przynajmniej do końca okresu przedszkolnego - mówi lingwistka. Kiedy dzieci uczą się dwóch słów na określenie jednego przedmiotu, stanowi to ważny krok w rozwoju poznawczym. - W ten sposób szczególnie promowane są umiejętności językowe, świadomość językowa i wrażliwość językowa - wyjaśnia.
Jednak rozwój dzieci wielojęzycznych zawsze zależy od jakości i ilości przyjmowanego materiału językowego. W swojej pracy lingwistka zauważyła, że rodzice, którzy rozmawiają ze swoimi dziećmi w językach obcych innych, niż angielski lub francuski, bardzo często słyszą w poradniach, aby nie komunikować się w domu w ich języku ojczystym.
<h3>Kilka krajów związkowych rozszerza programy</h3>
Ma to poważne konsekwencje dla rozwoju językowego dzieci. - Istnieje wiele wyników badań, które dowodzą, że im lepiej rozwinięty jest język ojczysty, tym szybciej i skuteczniej można później przyswoić język otoczenia, czyli niemiecki – mówi Mróz. - Lekcje języka ojczystego w szkołach mogłyby znacząco poprawić zdolności komunikacyjne wielojęzycznych - wyjaśnia Mróz.
W wielu krajach związkowych w Niemczech pogląd ten został już przyjęty. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Integration Media Service, w dwunastu krajach związkowych dzieci i młodzież mogą obecnie uczęszczać na lekcje języka ojczystego. Pod prąd idą &nbsp;cztery kraje związkowe: w Bawarii i Badenii-Wirtembergii zajęcia językowe odbywają się tylko w konsulatach. W Saksonii-Anhalt i Turyngii w ogóle nie prowadzi się zajęć z języków ojczystych.
Jednocześnie niektóre kraje związkowe stale poszerzają swoją ofertę, wprowadzając własne materiały dydaktyczne, programy nauczania i zatrudniając odpowiednią kadrę. Z reguły uczniowie mogą wybrać naukę języka ojczystego jako dobrowolne zajęcia dodatkowe w szkole podstawowej. W niektórych przypadkach istnieje jednak możliwość wybrania języka ojczystego jako drugiego lub trzeciego języka obcego – z dodatkowymi egzaminami językowymi w dziewiątej lub dziesiątej klasie, a nawet w ramach egzaminu dojrzałości (Abitur).
W Nadrenii Północnej-Westfalii, najludniejszym kraju związkowym Niemiec, państwowe nauczanie języków ojczystych ma długą tradycję. Około 100 tysięcy dzieci uczy się tam obecnie 23 różnych języków w ramach programu edukacji kulturalnej. Jak wskazuje Thorsten Klute ma to również związek z długą historią imigracji w tym kraju związkowym. &nbsp;Były sekretarz stanu w Ministerstwie Pracy, Integracji i Spraw Socjalnych Nadrenii Północnej-Westfalii jest obecnie przewodniczącym zarządu organizacji Dobrobyt Pracowników Ostwestfalen-Lippe (AWO).
<h3>Hamburg chce wzmocnić wiarę dzieci we własne siły</h3>
Jeśli chodzi o rozszerzenie nauczania języków obcych, Klute apeluje o cierpliwość: "W żadnym kraju związkowym nie da się z dnia na dzień wprowadzić nauczania języka ojczystego". Ważne jest według niego to, że federalne oferty państwowe dotyczące nauki języków obcych dotyczą nie tylko każdego pojedynczego dziecka, ale również &nbsp;społeczeństwa jako takiego. - Musimy również politycznie uznać, że języki ojczyste, jeśli są wspierane przez państwo, nie są kamieniem u szyi, lecz krokiem w kierunku kulturalnego bogatego społeczeństwa - przekonuje.
W bezpośrednim porównaniu z krajami związkowymi Hamburg wyróżnia się podobnie jak Nadrenia Północna-Westfalia. Celem hanzeatyckiego miasta jest wzmocnienie wśród dzieci i młodzieży pewności siebie w odniesieniu do ich wielojęzyczności. - Staramy się, aby granica między nauczaniem języka obcego a nauczaniem języka ojczystego była płynna - wyjaśnia Eric Vaccaro, kierownik wydziału ds. możliwości edukacyjnych w Kuratorium Oświaty w Hamburgu. - Oznacza to, że uczniowie, którzy początkowo wybrali lekcje języka ojczystego jako dobrowolne zajęcia dodatkowe, mogą z łatwością uczynić ten język swoim "oficjalnym" drugim lub trzecim językiem obcym w trakcie dalszej edukacji – mówi.
Na przykład, jak mówi, mają oni możliwość wyboru języka tureckiego lub arabskiego jako języka obcego zamiast hiszpańskiego lub francuskiego. Vaccaro podkreśla, że Hamburg chciałby na tyle, na ile to możliwe jak największej "różnorodności oferty": "Dzieci, jeśli chcą, powinny mieć możliwość rozpoczęcia nauki języka w swoim języku ojczystym już w szkole podstawowej i mieć możliwość kontynuowania nauki języka optymalnie aż do ukończenia szkoły".
Uznanie wielojęzyczności za zasób i za wielki potencjał to coś, co chciałoby zrobić jeszcze jedno, niemieckie miasto obok Hamburga: Berlin. Według statystyk szkolnych, co trzeci uczeń w stolicy ma pochodzenie imigranckie. - Wiosną 2018 roku zaczęliśmy rozszerzać nauczanie języków ojczystych - mówi Fatih Özcan z berlińskiego senackiego departamentu ds. edukacji, młodzieży i rodziny. Do tej pory uczniowie szkół podstawowych w stolicy mogli w ramach lekcji języka ojczystego uczyć się tureckiego, arabskiego i kurdyjskiego. W przyszłości mają być prowadzone zajęcia z innych języków.
<h3>Berlin w trakcie "procesu ekspansji"</h3>
- W tej chwili jesteśmy w procesie planowania i ekspansji - powiedział Özcan. Rozwój utrudnia jednak obecnie pandemia. Administracja Senatu Berlina, podobnie jak wiele innych władz szkolnych, działa obecnie w trybie wyjątkowym, starając się ułatwić nauczanie w kohortach, zamykanie szkół i nauczanie na odległość.
Berlińskie rodziny, takie jak rodzina Amry Kötschau-Krilic, odczuwają powolne tempo procesu ekspancji. W jej dzielnicy nie ma jeszcze prawie żadnych państwowych możliwości nauki języków obcych, mimo że w Berlinie spodziewany jest największy wzrost liczby mieszkańców – do 2030 roku o ponad 16 procent. Ale rodziny te nie są osamotnione. Język jest tematem, który dotyczy wielu osób; administracja i stowarzyszenia migrantów komunikują się na równych prawach.
Wspólnie założyli oni grupę roboczą "Lingua Pankow". W momencie wybuchu pandemii szybko przeniosła swoje wydarzenia do Internetu i od tego czasu organizuje między innymi dyskusję panelową z udziałem rzeczników politycznych grup parlamentarnych oraz dwujęzyczne dni bajek, podczas których dzieci czytają bajki z różnych krajów.
Stałą uczestniczką była Nina Tsonkidis, urzędniczka ds. integracji w dzielnicy. Tsonkidis pełni tę funkcję dopiero od niedawna, ale z własnego doświadczenia wie, że promowanie wielojęzyczności nie zawsze jest łatwe. Jej ojciec pochodzi z Grecji, a matka z Chorwacji: - Kiedy patrzę wstecz, w moim życiu było wiele sytuacji, w których musiałam radzić sobie z językiem i tożsamością, a także musiałam je uzasadniać. To zostaje w pamięci - mówi integratorka z Pankow.
Podobnie jak w wielu innych rodzinach migrantów, w domu jej rodziców językiem obowiązującym jest niemiecki. - Dla mojego ojca było zawsze bardzo ważne, abym mówiła perfekcyjnie po niemiecku. W związku z tym język grecki został przez niego odsunięty na dalszy plan - zaznacza Tsonkidis.

Gabriele Vosskühler

No Longer Just German Lessons