Wie tief war Frankreich in den Völkermord an Ruandas Tutsi 1994 verstrickt? Eine Historikerkommission enthüllt das Ausmaß der Kumpanei.

Es war die vierte Oktoberwoche des Jahres 1990. Zu Monatsbeginn hatte eine Rebellenarmee, die von Exiltutsi gebildete „Ruandische Patriotische Front“ (RPF), Ruanda von Uganda aus angegriffen; Ruandas Hutu-Diktatur schlug die Rebellen mit Hilfe unter anderem Frankreichs zurück. Der Konflikt schien überwunden, Frankreich bereitete sich auf den Abzug vor.
Dann, am 22. Oktober, warnte Frankreichs Militärattaché in Ruanda, Oberst Galinié, in einem internen Bericht, dass die ruandische Armee Freiwilligenverbände aufstelle, die „Massaker an Tutsi“ begehen könnten. Eine mögliche Folge, fürchtete er, wäre „eine Bitte der Tutsi und der ihnen wohlgesinnten Hutu, dass Frankreich sie schützt“.
Zwei Tage später legte er nach: Ein Waffenstillstand zwischen Ruandas Regierung und den Tutsi-Rebellen wäre für die Regierung inakzeptabel und „würde wahrscheinlich die physische Auslöschung der Tutsi im Land nach sich ziehen, 500.000 bis 700.000 Personen“.
Das war, knapp dreieinhalb Jahre bevor die „physische Auslöschung der Tutsi“ in Ruanda landesweit begann. In der Zwischenzeit rüstete Frankreich die ruandische Hutu-Regierung massiv auf, verteidigte sie gegen die RPF und ermunterte sie zugleich zu Friedensgesprächen, die genau das befürchtete Ergebnis hatten: Eine Machtteilung mit den Tutsi-Rebellen wurde vereinbart, radikale Hutu-Generäle lehnten dies ab, und nachdem Ruandas Präsident Juvénal Habyarimana am 6. April 1994 getötet worden war, begannen sie mit der „Auslöschung“. Und Frankreich schützte die Opfer nicht, sondern die Täter.
Der Bericht Galiniés vom 24. Oktober 1990 ist seit Jahren bekannt: er beweist, dass Frankreich schon früh mit einem Völkermord rechnete. Das Warnschreiben vom 22. Oktober ist offenbar neu entdeckt und befindet sich zusammen mit dem bekannten Schreiben im Untersuchungsbericht einer Historikerkommission, deren Bericht an Frankreichs Präsidenten Emmanuel Macron, <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994" target="_blank">„Frankreich, Ruanda und der Völkermord an den Tutsi (1990–1994)“</a> am Freitagabend veröffentlicht wurde.
<h3>„Schwere und erdrückende Verantwortung“</h3>
Der 992 Seiten lange Bericht hat es in sich. Er schlussfolgert, Frankreich trage „schwere und erdrückende Verantwortung“ am ruandischen Genozid. Es bestehe eine „politische“ Verantwortung: „die französischen Behörden haben eine fortdauernde Blindheit in ihrer Unterstützung eines rassistischen Regimes bewiesen“. Es gebe „institutionelle“ Verantwortungen: Missachtung von Dienstwegen, parallele Kommunikations- und Befehlsketten bei Präsident Mitterrand und seinen Konsorten, die ihre Macht missbraucht hätten. Und es gebe „intellektuelle“ Verantwortung: Mitterrands Berater hätten gegenüber der Öffentlichkeit die ruandische Realität verzerrt, indem sie von einem ethnischen Konflikt zwischen Hutu und Tutsi sprachen und von einem Bürgerkrieg, als es um einen organisierten Völkermord ging.
Der Vorwurf der „Blindheit“ erscheint angesichts der genauen französischen Kenntnisse über Gewaltakte in Ruanda paradox und wurde in ersten Reaktionen bereits zurückgewiesen. Die Nichtregierungsorganisation „Survie“, traditionell schärfste Kritikerin der französischen Afrikapolitik, spricht in einer Erklärung von einer „oberflächlichen Analyse, die den französischen Staat fälschlicherweise entlastet“.
Am andere Ende des Spektrums weist Mitterrands damaliger Außenminister Hubert Védrine den Vorwurf zurück, man habe Warnungen ignoriert: „Es bedurfte keiner Warnungen, um zu wissen, dass ein gigantisches Risiko bestand“, erklärt er gegenüber AFP: „Von Anfang an war klar, dass es eine fürchterliche Verhärtung geben würde.“
<h3>Nicht alle Materialien einsehbar</h3>
Macron gab den Historiker­bericht am 24. Mai 2018 in Auftrag, als er sich mit Ruandas Präsidenten Paul Kagame traf – Kagame führte ab 1990 die RPF-Rebellen in Ruanda, die schließlich im Juli 1994 das Völkermordregime stürzten und in Ruanda die Macht übernahmen. Der französische Präsident gründete eine Kommission aus 15 Historikern unter Professor Vincent Duclert. Die französischen Staatsarchive wurden der Kommission weitgehend geöffnet.
Doch die Historiker geben jetzt zu, dass sie in der relativ kurzen Zeit nicht alles restlos erforschen konnten, dass ihnen manche Dokumente, die „die Vorbereitung des Völkermordes dokumentiert hätten“, vorenthalten blieben – und dass eine rein archivarische Forschung eben nichts herausfindet, was nicht in den Archiven ist.
Das hindert die Kommission nicht daran, vor allem den damaligen sozialistischen Präsidenten François Mitterrand und dessen „starke, persönliche und direkte“ Beziehung zu seinem ruandischen Amtskollegen Habyarimana in die Kritik zu nehmen. Mitterrands präsidialer Generalstab stellte die RPF-Angriffe zu Kriegsbeginn 1990 als ugandische Invasion dar und sprach von einer „anglophonen“ Bedrohung.
Alle frühen Erkenntnisse, dass Habyarimanas Regierung in Reaktion auf diese „Invasion“ vor allem die Tutsi im eigenen Land angriff, blieben ebenso folgenlos wie in den Jahren danach die sich häufenden Berichte über Massaker an Tutsi. Derweil baute Frankreich seine militärische Unterstützung Ruandas immer weiter aus.
„In keiner Analyse wird die Bedrohung der Tutsi und der Opposition erwähnt“, merken die Historiker kritisch an, und: „Die Abfolge der Ereignisse hätte den französischen Behöden den systematischen Charakter der Verfolgung der Tutsi klarmachen müssen und sie dazu bringen müssen, die Entscheidung zur Unterstützung des Habyarimana-Regimes zu hinterfragen.“
Die Historiker räumen mit einem Dauerstreitthema auf. Am Abend des 6. April 1994 wurde im Anflug auf Ruandas Haupt­stadt Kigali das Flugzeug abgeschossen, das Habyarimana von einer Friedenskonferenz nach Hause brachte – direkt im Anschluss begann Ruandas Präsidialgarde in Kigali, Hutu-Oppositionelle und Tutsi zu jagen, der Beginn des Völkermordes. Jahrzehntelang beschuldigte Frankreich danach die RPF, das Flugzeug abgeschossen zu haben. Der Bericht enthüllt nun, dass Frankreichs Auslandsgeheimdienst DGSE bereits seit Juli 1994 radikale Hutu-Kräfte, die einen Friedensschluss mit der RPF ablehnten, für die Täter hält.
Die Massaker an Tutsi waren von der ersten Stunde an bekannt und werden in zahlreichen internen Berichten beim Namen genannt. Öffentlich sprach Frankreich aber von „inter­ethnischen Übergriffen“ zwischen Hutu und Tutsi und setzte ausgerechnet auf als Hardliner bekannte Hutu-Generäle, um „die Präsidialgarde zur Vernunft zu bringen“, wie es hieß.
<h3>Keine „Komplizität“?</h3>
Den Vorwurf einer „Komplizität“ Frankreichs mit den Völkermordtätern weist der Bericht zurück. Die Historiker erklären es für „unmöglich, mit Gewissheit Waffenströme aus Frankreich nach Ruanda nach Beginn des Völkermords an den Tutsi nachzuweisen“, und führen dies auf das „Fehlen signifikanter Archive in den in Frankreich konsultierten Beständen“ zurück.
Bestehende Erkenntnisse dazu ignorieren sie aber, beispielsweise Zeugenaussagen gegenüber einer früheren parlamentarischen Untersuchung, wonach die französische Evakuierungsmission zu Beginn des Völkermordes bei ihrem Abzug ihre Munition an Ruandas Armee übergeben habe.
Frankreichs Armee führte in den ersten Tagen des Massen­mordens eine Evakuierungsaktion für Ausländer durch, da man fürchtete, die eigenen Landsleute könnten Zielscheiben der RPF werden. Gegen die Massaker selbst einzugreifen – diese Möglichkeit schien in Frankreich keinem Verantwortungsträger in den Kopf gekommen zu sein. Vielmehr fürchtete man, zitiert der Bericht hohe französische Generäle aus den Monaten April und Mai 1994, dass jetzt unter ugandischer Führung „ein Tutsiland entsteht, mit angelsächsischer Unterstützung“, und dass „jetzt die Tutsi die Hutu massakrieren werden“. Erst am 23. Juni 1994, als die meisten Tutsi Ruandas schon tot waren, rückte Frankreichs Armee wieder in Ruanda ein, um mit ihrer „Operation Turquoise“ eine „sichere humanitäre Zone“ im Westen Ruandas einzurichten und diese vor der RPF zu schützen.
Eine UN-Resolution segnete diese Intervention als „humanitär“ ab. Intern sah man das in Frankreich anders. Ein diplomatischer Berater des Premierministers ordnete sie in einer „Logik der Rückeroberung Ruandas“ ein. Ein General, so der Bericht, habe vorgeschlagen, „vorzurücken, um (…) in Richtung Kigali vorzustoßen“. Frankreich sah sich offenbar als Retter des in Auflösung begriffenen Hutu-Regimes.
Der Bericht führt zwar aus, dass Frankreichs Regierung am 15. Juli 1994 öffentlich erklärte, man werde für den Völkermord verantwortliche ruandische Regierungsangehörige „internieren, um sie daran zu hindern, ihre Aktivitäten fortzusetzen, und sie auf Anforderung den Vereinten Nationen zu über­geben“. Der Elysée-Palast habe das aber abgeblockt, da ein solcher Schritt nicht im UN-Mandat enthalten war – wobei die USA dies im UN-Sicherheitsrat vorgeschlagen, Frankreich es aber abgebügelt habe.
So fand die aus Kigali geflohene Völkermordregierung bei den Franzosen Schutz – und sicheres Geleit in den benachbarten Kongo durch die französische Fremdenlegion, wie ein Beteiligter in der Legionärszeitschrift Képi blanc enthüllt hat, was den Historikern offenbar entgangen ist. Ein kürzlich freigegebenes Dokument des französischen Generalstabs bestätigt „die Option, die Reste der ruandischen Armee samt ihrer Ausrüstung nach Zaire (heute Kongo) zu verlagern, um von dort aus den Widerstand fortzusetzen“.

Völkermord in Ruanda: Schwarzbuch Frankreich

How deeply was France involved in the 1994 genocide of Rwanda's Tutsis? A commission of historians reveals the extent of the cronyism

It was the fourth week of October 1990. At the beginning of the month, a rebel army, the Rwandan Patriotic Front (RPF), formed by exiled Tutsis, attacked Rwanda from Uganda; Rwanda's Hutu dictatorship beat back the rebels with the help of France, among others. The conflict appeared to be over and France prepared to withdraw.
Then, on 22 October, France's military attaché in Rwanda, Colonel Galinié, warned in an internal report that the Rwandan army was raising volunteer units that could commit "massacres of Tutsis." One possible consequence, he feared, would be "a request by the Tutsis and Hutus sympathetic to them that France protect them."
Two days later, he followed up: a cease-fire between Rwanda's government and the Tutsi rebels would be unacceptable to the government and "would probably entail the physical extermination of the Tutsi in the country: 500,000 to 700,000 people."
That was, barely three and a half years before the "physical extermination of the Tutsi" began nationwide in Rwanda. In the meantime, France was massively arming the Rwandan Hutu government, defending it against the RPF while encouraging them to engage in peace talks that precisely resulted in what had been so feared: power-sharing with the Tutsi rebels was agreed to, radical Hutu generals refused, and after Rwanda's President Juvénal Habyarimana was killed on 6 April 1994, they began the "extermination." And France did not protect the victims, but the perpetrators.
Galinié's report from 24 October 1990 has been known for years: it proves that France expected genocide early on. The warning letter from 22 October appears to be a new discovery and is included, along with the well-known letter, in the investigative report of a commission of historians whose report to France's President Emmanuel Macron, <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994">"France, Rwanda and the Genocide against the Tutsis (1990-1994)"</a> was published on Friday evening.
<h3>"Grave and overwhelming responsibility"</h3>
The 992-page report packs a punch. It concludes that France bears a "grave and overwhelming responsibility" in the Rwandan genocide. There is "political" responsibility: "the French authorities demonstrated a continuing blindness in their support for a racist regime." There were "institutional" responsibilities: disregard for official channels, parallel chains of communication and command among President Mitterrand and his consorts, who abused their power. And there was "intellectual" responsibility: Mitterrand's advisors distorted the Rwandan reality vis-à-vis the public by speaking of an ethnic conflict between Hutu and Tutsi and of a civil war when it was a matter of organised genocide.
The accusation of "blindness" seems paradoxical in view of the precise French knowledge of the acts of violence in Rwanda and has already been met with a rebuff in initial reactions. The NGO "Survie", traditionally the harshest critic of French African policy, spoke of a "superficial analysis that falsely exonerates the French state" in its statement.
At the other end of the spectrum, Mitterrand's then foreign minister Hubert Védrine rejects the accusation that warnings were ignored: "There was no need for warnings to know that there was a gigantic risk", he tells the news agency AFP: "From the beginning, it was clear that there would be a terrible hardening [of the fronts]."
<h3>Not all materials available for inspection</h3>
Macron commissioned the historian's report on 24 May 2018, when he met with Rwanda's President Paul Kagame – Kagame led Rwanda's RPF rebels from 1990, who eventually overthrew the genocidal regime and took power in Rwanda in July 1994. The French president established a commission of 15 historians under Professor Vincent Duclert. French state archives were extensively opened to the commission.
But the historians now admit that in the relatively short time they had, they were unable to research everything completely. They admit that some documentation that "would have documented the preparation of the genocide" was withheld from them – and that purely archival research cannot discover anything that is not already in the archives.
However, these limitations do not prevent the commission from being able to criticise the then socialist president François Mitterrand and his "strong, personal and direct" relationship with his Rwandan counterpart Habyarimana. Mitterrand's presidential general staff portrayed the RPF attacks at the start of the war in 1990 as a Ugandan invasion and spoke of an "Anglophone" threat.
Any early findings that Habyarimana's government was primarily attacking Tutsis at home in response to this "invasion" were inconsequential, as were the mounting reports of massacres of Tutsis in the years that followed. Meanwhile, France continued to expand its military support for Rwanda.
"No analysis mentions the threat to the Tutsi and the opposition", the historians note critically, and, "the sequence of events should have made the French authorities aware of the systematic nature of the persecution of the Tutsis and made them question the decision to support the Habyarimana regime."
Historians are clearing up an ongoing controversy. On the evening of 6 April 1994, the plane carrying Habyarimana home from a peace conference was shot down on approach to Rwanda's capital, Kigali. Immediately afterwards, Rwanda's presidential guard in Kigali began hunting down Hutu opposition members and Tutsis, the beginning of the genocide. Later on, for decades, France accused the RPF of shooting down the plane. The report now reveals that France's foreign intelligence service, DGSE, has believed the radical Hutu forces, who rejected a peace deal with the RPF, to be the perpetrators since as early as July 1994.
The massacres of the Tutsis were known from the outset and are named in numerous internal reports. Publicly, however, France spoke of "inter-ethnic attacks" between Hutus and Tutsis and relied on Hutu hardliner generals, of all people, to "bring the presidential guard to its senses", as they put it.
<h3>No "complicity"?</h3>
The report rejects the accusation of France's "complicity" with the genocide perpetrators. The historians declare it "impossible to prove with certainty the flow of arms from France to Rwanda after the start of the genocide against the Tutsis", attributing this to the "lack of significant archives in the holdings consulted in France."
However, they ignore existing evidence on this, such as witness statements from an earlier parliamentary inquiry that the French evacuation mission handed over its ammunition to Rwanda's army when it left at the start of the genocide.
France's army conducted an evacuation operation for foreigners in the early days of the mass killing, fearing that their own countrymen would become targets of the RPF. To intervene against the massacres themselves, however ... this possibility does not seem to have crossed the mind of any French official. Rather, the report quotes senior French generals from April and May 1994, saying that they feared that now, under Ugandan leadership, "a Tutsiland is emerging, with Anglo-Saxon support", and that "now the Tutsis will massacre the Hutus." It was not until 23 June 1994, when most of Rwanda's Tutsis were already dead, that France's army moved back into Rwanda to establish a "safe humanitarian zone" in western Rwanda with its "Operation Turquoise", to protect it from the RPF.
A UN resolution rubber-stamped this intervention as "humanitarian." Internally, France took a different view. A diplomatic adviser to the prime minister placed it within a "logic of reconquering Rwanda." A general, according to the report, had suggested "advancing to (...) push towards Kigali." France apparently saw itself as the saviour of the Hutu regime, which was in the process of disintegrating.
The report does state that on 15 July 1994, France's government publicly declared that it would detain Rwandan government officials responsible for the genocide "to prevent them from continuing their activities and hand them over to the United Nations on request." But the Elysée Palace blocked this, saying such a move was not in the UN mandate – with the US proposing it in the UN Security Council but France dismissing it.
Eventually, the genocidal government that fled Kigali found shelter with the French – and safe passage into neighbouring Congo through the French Foreign Legion, as one person involved revealed in the legionnaire's journal Képi blanc, a fact that seems to have escaped historians. A recently declassified document from the French General Staff confirms "the option of moving the remnants of the Rwandan army, together with its equipment, to Zaire (now Congo) in order to continue the resistance from there."

Genocide in Rwanda: Black Book France

Una comisión de historiadores revela el alcance del amiguismo francés y su grado de implicación en las masacres de tutsis en 1994

El Frente Patriótico Ruandés (FPR), un ejército rebelde formado por tutsis exiliados, atacó Ruanda desde Uganda a principios de octubre de 1990. La dictadura hutu rechazó a los rebeldes con la ayuda de Francia, entre otros. El conflicto parecía haber terminado y Francia se preparaba para retirarse.
El día 22, el agregado militar de Francia en Ruanda, el coronel Galinié, advirtió en un informe interno que el Ejército ruandés levantaba unidades de voluntarios que podían cometer "masacres de tutsis". Temía varias consecuencias. Por ejemplo: "Una petición de los tutsis y de los hutus que simpatizan con ellos para que Francia los proteja".
El coronel retomó dos días más tarde: un alto el fuego con los rebeldes tutsis sería inaceptable para el Gobierno de Ruanda, y "probablemente implicaría el exterminio físico de los tutsis en el país: entre 500.000 y 700.000 personas".
Eso fue apenas tres años y medio antes de que comenzara el "exterminio físico de los tutsis" en Ruanda. Mientras tanto, Francia armaba al Gobierno hutu para defenderlo contra el FPR, a la vez que les animaba a entablar conversaciones de paz que desembocaron en lo que tanto se temía. Se acordó el reparto del poder con los rebeldes tutsis, los generales radicales hutus se negaron y, tras el asesinato del presidente ruandés Juvénal Habyarimana el 6 de abril de 1994, comenzaron el "exterminio". Francia no protegió a las víctimas, sino a los victimarios.
El informe de Galinié del 24 de octubre de 1990 se conoce desde hace años: demuestra que Francia esperaba el genocidio desde el principio. La carta de advertencia del 22 de octubre parece un nuevo hallazgo y se incluye en el informe <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994">'Francia, Ruanda y el genocidio contra los tutsis (1990-1994)'</a>, escrito por una comisión de historiadores y compartido al presidente francés Emmanuel Macron, según se supo el pasado viernes.
<h3>"Responsabilidad grave y abrumadora"</h3>
El informe tiene 992 páginas y es contundente: concluye que Francia tuvo una "responsabilidad grave y abrumadora" en el genocidio ruandés. Hay una responsabilidad "política": "las autoridades francesas demostraron una ceguera continua en su apoyo a un régimen racista". También hubo responsabilidades "institucionales": el desconocimiento de los canales oficiales, las cadenas paralelas de comunicación y de mando entre el entonces presidente François Mitterrand y sus socios, que abusaron de su poder. Y hubo responsabilidades "intelectuales": Los asesores de Mitterrand distorsionaron la realidad ruandesa ante la opinión pública al hablar de un conflicto étnico entre hutus y tutsis y de una guerra civil, cuando se trataba de un genocidio organizado.
La acusación de "ceguera" parece paradójica frente al conocimiento preciso que tienen los franceses de los actos de violencia en Ruanda, y ya ha sido rechazada. La ONG Survie, la más crítica contra la política de Francia en África, habla en su declaración de un "análisis superficial que exonera falsamente al Estado francés".
En el otro extremo, el ministro de Asuntos Exteriores de Mitterrand, Hubert Védrine, rechaza la acusación de que se ignoraron las advertencias: "No había necesidad de advertencias para saber que había un riesgo gigantesco", dijo a la agencia AFP. "Desde el principio estaba claro que habría un terrible endurecimiento [de los frentes]".
<h3>No todo el material se puede revisar</h3>
Macron encargó el informe el 24 de mayo de 2018, cuando se reunió con el presidente de Ruanda, Paul Kagame. Kagame había dirigido a los rebeldes del FPR a partir de 1990, que derrocaron al régimen genocida y tomaron el poder en Ruanda en julio de 1994. El presidente francés creó una comisión de quince historiadores bajo el mando del profesor Vincent Duclert, que tuvieron acceso a gran parte de los archivos estatales franceses.
Los historiadores, sin embargo, admiten que en el relativamente poco tiempo que tuvieron no pudieron investigarlo todo, que se les ocultaron algunos documentos que "habrían documentado la preparación del genocidio" y que la investigación archivística no puede averiguar nada fuera de los propios los archivos.
Pero estas limitaciones no impiden que la comisión pueda criticar a Mitterrand y su relación "fuerte, personal y directa" con su homólogo ruandés Habyarimana. El Estado Mayor de Mitterrand presentó los ataques del FPR al inicio de la guerra en 1990 como una invasión ugandesa y habló de una amenaza "anglófona".
Las primeras conclusiones de que el Gobierno de Habyarimana atacaba sobre todo a los tutsis en su país en respuesta a esta "invasión" no tuvieron consecuencias, al igual que los informes de masacres de tutsis en los años siguientes. Mientras tanto, Francia ampliaba su apoyo militar a Ruanda.
"Ningún análisis menciona la amenaza a los tutsis y a la oposición", critican los historiadores. "La secuencia de los acontecimientos debería haber hecho que las autoridades francesas se hubieran dado cuenta del carácter sistemático de la persecución de los tutsis y se cuestionaran la decisión de apoyar al régimen de Habyarimana".
Los historiadores también aclaran una controversia que existía desde entonces. La noche del 6 de abril de 1994, el avión que transportaba a Habyarimana a su casa tras una conferencia de paz fue derribado al acercarse a la capital de Ruanda, Kigali. Acto seguido, la guardia presidencial ruandesa en Kigali comenzó a perseguir a los miembros de la oposición hutu y a los tutsis, lo que supuso el inicio del genocidio. Más tarde, y durante décadas, Francia acusó al FPR de haber derribado el avión. El informe revela ahora que el servicio de inteligencia exterior de Francia, la DGSE, creía desde julio de 1994 que las fuerzas radicales hutus, que rechazaban un acuerdo de paz con el FPR, lo habían perpetrado.
Las masacres de tutsis se conocían desde el principio y se nombran en numerosos informes internos. Francia, sin embargo, habló en público de "ataques interétnicos" entre hutus y tutsis y se apoyó en los generales hutus de línea dura para "hacer entrar en razón a la guardia presidencial", según el informe.
<h3>¿No hubo "complicidad"?</h3>
El documento rechaza la acusación de "complicidad" de Francia con los autores del genocidio. Los historiadores declaran que es "imposible probar con certeza los flujos de armas de Francia a Ruanda tras el inicio del genocidio contra los tutsis". Lo atribuyen a la "falta de archivos significativos en los fondos consultados en Francia".
Pero ignoran las pruebas que ya existen al respecto, como el testimonio en una investigación parlamentaria anterior de que la misión de evacuación francesa había entregado su munición al Ejército de Ruanda cuando se marchó al comienzo del genocidio.
El Ejército francés llevó a cabo una operación de evacuación de extranjeros en los primeros días de la matanza masiva porque temía que sus compatriotas se convirtieran en objetivos del FPR. Entretanto, la intervención contra las propias masacres no parece haber pasado por la mente de ningún responsable en Francia. Más bien, el informe cita a generales franceses de alto rango entre abril y mayo de 1994, que temían que bajo el liderazgo ugandés surgía "una Tutsilandia con apoyo anglosajón". "Ahora los tutsis masacrarán a los hutus", dice uno de los testimonios. No fue hasta el 23 de junio de 1994, cuando la mayoría de los tutsis de Ruanda ya estaban muertos, que el Ejército francés volvió a entrar para establecer una "zona humanitaria segura" en el oeste del país con la Operación Turquesa.
La ONU avaló esta intervención como "humanitaria" a través de una resolución. Francia adoptó otro punto de vista puertas para dentro: un asesor diplomático del primer ministro la situó dentro de una "lógica de reconquista de Ruanda". Según el informe, un general había sugerido "avanzar para [...] avanzar hacia Kigali". Al parecer, Francia se veía como la salvadora del régimen hutu, que estaba en proceso de desintegración.
El informe afirma que el Gobierno de Francia declaró en público el 15 de julio de 1994 que internaría a los funcionarios del Gobierno ruandés responsables del genocidio "para impedir que continúen con sus actividades y entregarlos a las Naciones Unidas cuando lo soliciten". Pero el Palacio del Elíseo lo impidió y alegó que esa medida no entraba en el mandato de la ONU. Estados Unidos después lo propuso en el Consejo de Seguridad y Francia lo rechazó.
Al final, el Gobierno genocida que huyó de Kigali encontró refugio y un pasaje seguro al vecino Congo a través de la Legión Extranjera francesa, como reveló una persona involucrada a la revista legionaria Képi Blanc, un hecho que parece haber escapado a los historiadores. Un documento del Estado Mayor francés desclasificado hace poco confirma "la opción de trasladar los restos del Ejército ruandés junto con su equipo a Zaire (actual Congo) para continuar la resistencia desde allí".

El papel de Francia en el genocidio ruandés

Jak głęboko Francja była zaangażowana w ludobójstwo Tutsi w Rwandzie w 1994 roku? Powołana przez Macrona komisja historyków ujawnia nowe fakty.

Był czwarty tydzień października 1990 r. Na początku miesiąca armia rebeliantów, Rwandyjski Front Patriotyczny (RPF), utworzona przez wygnanych Tutsi, zaatakowała Rwandę od strony Ugandy. Rwandyjski reżim Hutu odepchnął rebeliantów z pomocą m.in. Francji. Wydawało się, że konflikt jest zakończony, a Francja przygotowywała się do wycofania wojsk.
Następnie, 22 października, attaché wojskowy Francji w Rwandzie, pułkownik Galinié, ostrzegł w wewnętrznym raporcie, że armia rwandyjska zbiera oddziały ochotników, które mogą dokonać "masakry Tutsi". Obawiał się, że jedną z możliwych konsekwencji będzie "prośba Tutsi i sprzyjających im Hutu, by Francja ich chroniła".
Dwa dni później poszedł dalej i stwierdził, że zawieszenie broni między rządem Rwandy a rebeliantami Tutsi będzie nie do przyjęcia dla rządu i "prawdopodobnie pociągnie za sobą fizyczną eksterminację od 500 do 700 tys. Tutsi w kraju".
Było to ledwie trzy i pół roku przed tym, jak "fizyczna eksterminacja Tutsi" rozpoczęła się w całej Rwandzie. W międzyczasie Francja masowo dozbrajała rwandyjski rząd Hutu, broniąc go przed RPF i jednocześnie zachęcając do podjęcia rozmów pokojowych, których efektem było właśnie to, czego tak bardzo się obawiano. Gdy zgodzono się na podział władzy z rebeliantami Tutsi, radykalni generałowie Hutu odmówili, a po zabiciu prezydenta Rwandy Juvénala Habyarimany 6 kwietnia 1994 r. rozpoczęli "eksterminację". A Francja nie chroniła ofiar, lecz sprawców.
Raport Galiniégo z 24 października 1990 r. jest znany od lat i dowodzi, że Francja zawczasu spodziewała się ludobójstwa. List ostrzegawczy z 22 października wydaje się być nowym odkryciem i jest zawarty, obok znanego listu, w raporcie śledczym komisji historyków, której raport dla prezydenta Francji Emmanuela Macrona pt. <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994">"Francja, Rwanda i ludobójstwo na Tutsi (1990-1994)"</a> został opublikowany w piątek wieczorem.
<h3>"Poważna i przytłaczająca odpowiedzialność"</h3>
Liczący 992 strony raport ma mocny wydźwięk. Dokument stwierdza, że Francja ponosi "poważną i przytłaczającą odpowiedzialność" za ludobójstwo w Rwandzie. Ciąży na nim odpowiedzialność "polityczna": "władze francuskie wykazały się trwałą ślepotą w swoim wsparciu dla rasistowskiego reżimu". Raport mówi też o odpowiedzialności "instytucjonalnej" – lekceważeniu oficjalnych kanałów, równoległych łańcuchach komunikacji i dowodzenia wśród otoczenia prezydenta Mitterranda i jego popleczników, którzy nadużywali swojej władzy. W końcu istnieje również odpowiedzialność "intelektualna" – Doradcy Mitterranda zniekształcili rzeczywistość rwandyjską wobec opinii publicznej, mówiąc o konflikcie etnicznym między Hutu i Tutsi oraz o wojnie domowej, podczas gdy chodziło o zorganizowane ludobójstwo.
Oskarżenie o "ślepotę" wydaje się paradoksalne w obliczu dokładnej wiedzy Francuzów na temat aktów przemocy w Rwandzie i spotkało się już z krytyczną reakcją. Organizacja pozarządowa "Survie", zazwyczaj najostrzejszy krytyk francuskiej polityki afrykańskiej, w swoim oświadczeniu mówiła o "powierzchownej analizie, która fałszywie uniewinnia państwo francuskie".
Po drugiej stronie sporu stoi ówczesny minister spraw zagranicznych Mitterranda, Hubert Védrine, który odrzuca zarzut, że ostrzeżenia zostały zignorowane. - Ostrzeżenia nie były konieczne, aby wiedzieć, że istnieje gigantyczne ryzyko - powiedział agencji informacyjnej AFP. - &nbsp;Od początku było jasne, że dojdzie do straszliwego zradykalizowania na froncie - dodał.
<h3>Nie wszystkie materiały dostępne do wglądu</h3>
Macron zlecił historykom przygotowanie raportu 24 maja 2018 r., kiedy spotkał się z prezydentem Rwandy Paulem Kagame. Kagame od 1990 r. przewodził rwandyjskim rebeliantom z RPF, którzy ostatecznie obalili ludobójczy reżim i przejęli władzę w Rwandzie w lipcu 1994 r. Prezydent Francji powołał komisję złożoną z 15 historyków pod przewodnictwem profesora Vincenta Duclerta. Francuskie archiwa państwowe zostały w dużej mierze otwarte dla komisji.
Historycy przyznają jednak, że w stosunkowo krótkim czasie nie byli w stanie zbadać wszystkiego do końca, że niektóre dokumenty, które "udokumentowałyby przygotowania do ludobójstwa", zostały zatajone. Potkreślili również, że czysto archiwalne badania nie mogą potwierdzić niczego, czego nie ma w archiwach.
Ograniczenia te nie przeszkadzają jednak komisji w krytykowaniu ówczesnego socjalistycznego prezydenta François Mitterranda i jego "silnych, osobistych i bezpośrednich" relacji ze swoim rwandyjskim odpowiednikiem Habyarimaną. Sztab generalny prezydenta Mitterranda przedstawiał ataki RPF na początku wojny w 1990 r. jako inwazję Ugandy i mówił o "anglojęzycznym" zagrożeniu.
Wszelkie wczesne ustalenia, zgodnie z którymi rząd Habyarimany w odpowiedzi na tę "inwazję" atakował przede wszystkim Tutsi w kraju, pozostały bez konsekwencji, podobnie jak coraz liczniejsze doniesienia o masakrach Tutsi w kolejnych latach. Tymczasem Francja nadal rozszerzała swoje wsparcie wojskowe dla Rwandy.
"Żadna analiza nie wspomina o zagrożeniu dla Tutsi i opozycji" - zauważają krytycznie historycy w swoim raporcie, a "ciąg wydarzeń powinien był uświadomić władzom francuskim systematyczną naturę prześladowań Tutsi i skłonić je do zakwestionowania decyzji o wspieraniu reżimu Habyarimany".
Historycy rozwiewają odwieczne kontrowersje. Wieczorem 6 kwietnia 1994 r. samolot, którym Habyarimana wracał z konferencji pokojowej, został zestrzelony przy podchodzeniu do lądowania w stolicy Rwandy, Kigali. Straż prezydencka Rwandy w Kigali od razu rozpoczęła polowanie na Tutsi i członków opozycji wśród Hutu, co stało się początkiem ludobójstwa. Później, przez dziesięciolecia, Francja oskarżała RPF o zestrzelenie samolotu. Teraz raport ujawnia, że francuski wywiad zagraniczny, DGSE, już od lipca 1994 r. wierzył, że sprawcami są radykalne siły Hutu, które odrzuciły porozumienie pokojowe z RPF.
O masakrach Tutsi wiedziano od samego początku i wskazywano je w licznych raportach wewnętrznych. Publicznie jednak Francja mówiła o "atakach na tle etnicznym" między Hutu i Tutsi i polegała na twardogłowych generałach Hutu, którzy mieli – jak to ujęto – "przywieść gwardię prezydencką do zmysłów".
<h3>Brak "współudziału"?</h3>
Raport odrzuca oskarżenie o "współudział" Francji w ludobójstwie. Historycy stwierdzają, że "nie można z całą pewnością udowodnić przepływu broni z Francji do Rwandy po rozpoczęciu ludobójstwa na Tutsi", przypisując to "brakowi znaczących archiwów w zbiorach konsultowanych we Francji".
Ignorują oni jednak istniejące dowody w tej sprawie, takie jak zeznania złożone przed wcześniejszym dochodzeniem parlamentarnym, że francuska misja ewakuacyjna przekazała swoją amunicję armii rwandyjskiej, gdy wyjeżdżała na początku ludobójstwa.
Armia francuska przeprowadziła operację ewakuacji obcokrajowców w pierwszych dniach masowych mordów, obawiając się, że jej rodacy staną się celem ataku RPF. Interweniowanie przeciwko samym masakrom nie przyszło do głowy żadnej odpowiedzialnej osoby we Francji. Raport cytuje raczej wysokich rangą francuskich generałów z kwietnia i maja 1994 r., którzy obawiali się, że obecnie, pod ugandyjskim przywództwem, "powstaje państwo Tutsi, z anglosaskim wsparciem", i że "teraz Tutsi będą masakrować Hutu". Dopiero 23 czerwca 1994 r., kiedy większość Tutsi w Rwandzie już nie żyła, armia francuska wkroczyła z powrotem do Rwandy, aby w ramach "Operacji Turkus" ustanowić w zachodniej Rwandzie "bezpieczną strefę humanitarną", chronioną przed RPF.
Rezolucja ONZ przypieczętowała tę interwencję jako "humanitarną". Wewnętrzne wnioski w państwie francuskim były inne. Doradca dyplomatyczny premiera określił działania wojskowe jako część "logiki rekonkwisty Rwandy". Jeden z generałów, według raportu, sugerował "posuwanie się do (...) przodu w kierunku Kigali". Francja najwyraźniej widziała siebie jako zbawcę będącego w trakcie rozpadu reżimu Hutu.
Raport stwierdza, że 15 lipca 1994 r. rząd Francji publicznie zadeklarował, że będzie internować urzędników rządu rwandyjskiego odpowiedzialnych za ludobójstwo, "aby uniemożliwić im dalszą działalność i przekazać ich na żądanie Organizacji Narodów Zjednoczonych". Pałac Elizejski jednak zablokował tę decyzję, twierdząc, że takie posunięcie nie leży w kompetencjach ONZ. USA zaproponowało podjęcie tego typu działań w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, ale Francja odrzuciła tę propozycję.
Ostatecznie ludobójczy rząd uciekający z Kigali znalazł schronienie u Francuzów, którzy zapewnili mu bezpieczne przejście do sąsiedniego Konga pod ochroną Francuskiej Legii Cudzoziemskiej, jak ujawniła jedna z zaangażowanych osób w czasopiśmie legionistów "Képi blanc". Fakt ten najwyraźniej umknął historykom. Niedawno odtajniony dokument z francuskiego Sztabu Generalnego potwierdza "możliwość przeniesienia resztek armii rwandyjskiej, wraz z jej wyposażeniem, do Zairu (obecnie Kongo), aby stamtąd kontynuować opór".

Ludobójstwo w Rwandzie obciąża Francję

Πόσο βαθιά εμπλέκεται η Γαλλία στη γενοκτονία των Τούτσι της Ρουάντα το 1994; Μια επιτροπή ιστορικών αποκαλύπτει την έκταση της διαπλοκής

Ήταν η τέταρτη εβδομάδα του Οκτωβρίου 1990. Στις αρχές του μήνα, ένας επαναστατικός στρατός, το Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντα (RPF), που σχηματίστηκε από εξόριστους Τούτσι, επιτέθηκε στη Ρουάντα από την Ουγκάντα· η δικτατορία των Χούτου της Ρουάντα απέκρουσε τους αντάρτες με τη βοήθεια της Γαλλίας, μεταξύ άλλων. Η σύγκρουση φαινόταν να έχει τελειώσει και η Γαλλία ετοιμαζόταν να αποχωρήσει.
Στη συνέχεια, στις 22 Οκτωβρίου, ο στρατιωτικός ακόλουθος της Γαλλίας στη Ρουάντα, ο συνταγματάρχης Γκαλινιέ, προειδοποίησε σε μια εσωτερική έκθεση ότι ο στρατός της Ρουάντα δημιουργούσε εθελοντικές μονάδες που θα μπορούσαν να διαπράξουν «σφαγές κατά των Τούτσι». Μια πιθανή συνέπεια, φοβόταν, θα ήταν «ένα αίτημα των Τούτσι και των Χούτου που τους υποστηρίζουν να τους προστατεύσει η Γαλλία».
Δύο ημέρες αργότερα, επανήλθε: μια κατάπαυση του πυρός μεταξύ της κυβέρνησης της Ρουάντα και των ανταρτών Τούτσι δε θα ήταν αποδεκτή από την κυβέρνηση και «θα συνεπαγόταν πιθανότατα τη φυσική εξόντωση των Τούτσι στη χώρα: 500.000 έως 700.000 ανθρώπων».
Αυτά ήταν, μόλις τριάμισι χρόνια πριν ξεκινήσει η «φυσική εξόντωση των Τούτσι» σε εθνικό επίπεδο στη Ρουάντα. Εν τω μεταξύ, η Γαλλία εξόπλιζε μαζικά την κυβέρνηση των Χούτου της Ρουάντα, την υπερασπιζόταν έναντι του RPF, ενώ τους ενθάρρυνε να συμμετάσχουν σε ειρηνευτικές συνομιλίες που κατέληξαν ακριβώς σε αυτό που τόσο φοβόντουσαν: συμφωνήθηκε ο διαμοιρασμός της εξουσίας με τους αντάρτες Τούτσι, οι ριζοσπάστες στρατηγοί των Χούτου αρνήθηκαν, και μετά τη δολοφονία του πρόεδρου της Ρουάντα Ζουβενάλ Χαμπιαριμάνα στις 6 Απριλίου 1994, ξεκίνησαν την «εξόντωση». Και η Γαλλία δεν προστάτευσε τα θύματα, αλλά τους δράστες.
Η έκθεση του Γκαλινιέ από τις 24 Οκτωβρίου 1990 είναι γνωστή εδώ και χρόνια: αποδεικνύει ότι η Γαλλία περίμενε από νωρίς τη γενοκτονία. Η προειδοποιητική επιστολή της 22ας Οκτωβρίου φαίνεται να είναι μια νέα ανακάλυψη και περιλαμβάνεται, μαζί με τη γνωστή επιστολή, στην ερευνητική έκθεση μιας επιτροπής ιστορικών, η έκθεση της οποίας προς τον πρόεδρο της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν, <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994">«Η Γαλλία, η Ρουάντα και η γενοκτονία κατά των Τούτσι (1990-1994)»</a>, δημοσιεύθηκε το βράδυ της Παρασκευής.
<h3>«Σοβαρή και συντριπτική ευθύνη»</h3>
Η έκθεση των 992 σελίδων έχει μεγάλη βαρύτητα. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Γαλλία φέρει «σοβαρή και συντριπτική ευθύνη» στη γενοκτονία της Ρουάντα. Υπάρχει «πολιτική» ευθύνη: «οι γαλλικές αρχές δήλωναν «άγνοια» όσον αφορά στην υποστήριξή τους σε ένα ρατσιστικό καθεστώς». Υπάρχουν «θεσμικές» ευθύνες: αδιαφορία για τα επίσημα κανάλια επικοινωνίας, παράλληλες αλυσίδες επικοινωνίας και διοίκησης μεταξύ του προέδρου Μιτεράν και των συνεργατών του, οι οποίοι έκαναν κατάχρηση της εξουσίας τους. Και υπήρχαν και «πνευματικές» ευθύνες: Οι σύμβουλοι του Μιτεράν διαστρέβλωσαν την πραγματικότητα στη Ρουάντα για το ευρύ κοινό, κάνοντας λόγο για μια εθνοτική σύγκρουση μεταξύ Χούτου και Τούτσι και για εμφύλιο πόλεμο, ενώ επρόκειτο για οργανωμένη γενοκτονία.
Η κατηγορία περί «άγνοιας» φαίνεται παράδοξη λόγω ακριβώς του ότι οι Γάλλοι γνώριζαν για τις βιαιοπραγίες στη Ρουάντα και έχει ήδη αντικρουστεί στις πρώτες αντιδράσεις. Η ΜΚΟ «Survie», παραδοσιακά η πιο σκληρή επικριτής της γαλλικής αφρικανικής πολιτικής, έκανε λόγο για μια «επιφανειακή ανάλυση που αθωώνει ψευδώς το γαλλικό κράτος» στην ανακοίνωσή της.
Στο άλλο άκρο του φάσματος, ο τότε υπουργός Εξωτερικών του Μιτεράν, Ιμπέρ Βεντρίν, απορρίπτει την κατηγορία ότι οι προειδοποιήσεις αγνοήθηκαν: «Δεν υπήρχε ανάγκη για προειδοποιήσεις για να μάθουμε ότι υπήρχε τεράστιος κίνδυνος», λέει στο πρακτορείο ειδήσεων AFP: «Από την αρχή ήταν σαφές ότι θα υπήρχε μια τρομερή εκτράχυνση [των μετώπων]».
<h3>Δεν είναι όλα το υλικό διαθέσιμο για επιθεώρηση</h3>
Ο Μακρόν παράγγειλε την έκθεση των ιστορικών στις 24 Μαΐου 2018, όταν συναντήθηκε με τον πρόεδρο της Ρουάντα Πολ Καγκάμε - ο Καγκάμε ηγήθηκε των ανταρτών του RPF της Ρουάντα από το 1990, οι οποίοι τελικά ανέτρεψαν το καθεστώς της γενοκτονίας και ανέλαβαν την εξουσία στη Ρουάντα τον Ιούλιο του 1994. Ο Γάλλος πρόεδρος συνέστησε μια επιτροπή 15 ιστορικών με επικεφαλής τον καθηγητή Βενσάν Ντουκλέρ. Η επιτροπή απέκτησε σε μεγάλο βαθμό πρόσβαση στα γαλλικά κρατικά αρχεία.
Αλλά οι ιστορικοί παραδέχονται τώρα ότι στο σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα δεν μπόρεσαν να ερευνήσουν τα πάντα διεξοδικά, ότι δεν τους δόθηκαν ορισμένα έγγραφα που «θα τεκμηρίωναν την προετοιμασία της γενοκτονίας» - και ότι η καθαρά αρχειακή έρευνα δεν μπορεί να ανακαλύψει τίποτα που δεν υπάρχει στα αρχεία.
Ωστόσο, αυτοί οι περιορισμοί δεν εμποδίζουν την επιτροπή να ασκήσει κριτική στον τότε σοσιαλιστή πρόεδρο Φρανσουά Μιτεράν και στην «ισχυρή, προσωπική και άμεση» σχέση του με τον ομόλογό του στη Ρουάντα, τον Χαμπιαριμάνα. Το προεδρικό γενικό επιτελείο του Μιτεράν παρουσίασε τις επιθέσεις του RPF κατά την έναρξη του πολέμου το 1990 ως εισβολή της Ουγκάντα και έκανε λόγο για μια «αγγλόφωνη» απειλή.
Οι οποιεσδήποτε πρώιμες αναφορές ότι η κυβέρνηση του Χαμπιαριμάνα στόχευε κυρίως τους Τούτσι στο εσωτερικό της χώρας ως απάντηση σε αυτή την «εισβολή» ήταν επουσιώδεις, όπως και οι αυξανόμενες αναφορές για σφαγές των Τούτσι στα χρόνια που ακολούθησαν. Εν τω μεταξύ, η Γαλλία συνέχισε να επεκτείνει τη στρατιωτική της υποστήριξη προς τη Ρουάντα.
«Καμία ανάλυση δεν αναφέρει την απειλή εναντίον των Τούτσι και της αντιπολίτευσης», σημειώνουν επικριτικά οι ιστορικοί, και, «η εξέλιξη των γεγονότων θα έπρεπε να είχε κάνει τις γαλλικές αρχές να συνειδητοποιήσουν τον συστηματικό χαρακτήρα των διώξεων των Τούτσι και να τις κάνει να αμφισβητήσουν την απόφαση να υποστηρίξουν το καθεστώς Χαμπιαριμάνα».
Οι ιστορικοί διευκρίνισαν και ένα ζήτημα που προκαλεί διαφωνίες. Το βράδυ της 6ης Απριλίου 1994, το αεροπλάνο που μετέφερε τον Χαμπιαριμάνα στην πατρίδα του από μια ειρηνευτική διάσκεψη καταρρίφθηκε κατά την προσέγγιση στην πρωτεύουσα της Ρουάντα, το Κιγκάλι - αμέσως μετά, η προεδρική φρουρά της Ρουάντα στο Κιγκάλι άρχισε να κυνηγά μέλη της αντιπολίτευσης των Χούτου και τους Τούτσι - η αρχή της γενοκτονίας. Αργότερα, για δεκαετίες, η Γαλλία κατηγορούσε το RPF για την κατάρριψη του αεροπλάνου. Η έκθεση αποκαλύπτει τώρα ότι η υπηρεσία εξωτερικών πληροφοριών της Γαλλίας, η DGSE, πίστευε ήδη από τον Ιούλιο του 1994, ότι δράστες ήταν οι ριζοσπαστικές δυνάμεις των Χούτου, οι οποίες απέρριψαν μια συμφωνία ειρήνης με το RPF.
Οι σφαγές των Τούτσι ήταν γνωστές από την αρχή και αναφέρονται σε πολυάριθμες εσωτερικές εκθέσεις. Δημόσια, ωστόσο, η Γαλλία έκανε λόγο για «διαφυλετικές επιθέσεις» μεταξύ των Χούτου και Τούτσι και στηρίχθηκε περισσότερο σε σκληροπυρηνικούς στρατηγούς Χούτου, για να «συνετίσουν την προεδρική φρουρά», όπως χαρακτηριστικά δήλωνε.
<h3>Καμία «συνενοχή»;</h3>
Η έκθεση απορρίπτει την κατηγορία της «συνενοχής» της Γαλλίας με τους δράστες της γενοκτονίας. Οι ιστορικοί δηλώνουν ότι είναι «αδύνατο να αποδειχθεί με βεβαιότητα ότι η Γαλλία έστελνε εξοπλισμούς προς τη Ρουάντα μετά την έναρξη της γενοκτονίας κατά των Τούτσι», αποδίδοντας το γεγονός αυτό στην «έλλειψη σημαντικών αρχείων στις εταιρείες που συμβουλεύτηκαν στη Γαλλία».
Ωστόσο, αγνοούν υπάρχοντα αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με αυτό, όπως η μαρτυρία σε προηγούμενη κοινοβουλευτική έρευνα ότι η γαλλική αποστολή εκκένωσης παρέδωσε τα πυρομαχικά της στον στρατό της Ρουάντα όταν αποχώρησε κατά την έναρξη της γενοκτονίας.
Ο γαλλικός στρατός διεξήγαγε μια επιχείρηση εκκένωσης ξένων αμάχων τις πρώτες ημέρες των μαζικών δολοφονιών, φοβούμενος ότι οι δικοί τους συμπατριώτες θα γίνονταν στόχοι του RPF. Μια επέμβαση κατά των ίδιων των σφαγών - αυτό το ενδεχόμενο δε φαίνεται να πέρασε από το μυαλό κανενός υπεύθυνου στη Γαλλία. Αντίθετα, η έκθεση παραθέτει δηλώσεις ανώτερων Γάλλων στρατηγών από τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1994, οι οποίοι τότε φοβούνταν, ότι υπό την ηγεσία της Ουγκάντα, «αναδύεται μια Τουτσιλάνδη, με αγγλοσαξονική υποστήριξη», και ότι «τώρα οι Τούτσι θα σφάξουν τους Χούτου». Μόλις στις 23 Ιουνίου 1994, όταν οι περισσότεροι Τούτσι της Ρουάντα ήταν ήδη νεκροί, ο γαλλικός στρατός επέστρεψε στη Ρουάντα για να δημιουργήσει μια «ασφαλή ανθρωπιστική ζώνη» στη δυτική Ρουάντα με την «Επιχείρηση Τυρκουάζ» για να την προστατεύσει από το RPF.
Ένα ψήφισμα του ΟΗΕ επισφράγισε την επέμβαση αυτή ως «ανθρωπιστική». Εσωτερικά, η Γαλλία είχε διαφορετική άποψη. Ένας διπλωματικός σύμβουλος του πρωθυπουργού την ενέταξε σε μια «λογική ανακατάληψης της Ρουάντα». Ένας στρατηγός, σύμφωνα με την έκθεση, είχε προτείνει «να προχωρήσουμε για να (...) προελάσουμε προς το Κιγκάλι». Η Γαλλία προφανώς έβλεπε τον εαυτό της ως σωτήρα του καθεστώτος των Χούτου, το οποίο βρισκόταν σε διαδικασία κατάρρευσης.
Η έκθεση αναφέρει ότι στις 15 Ιουλίου 1994, η κυβέρνηση της Γαλλίας δήλωσε δημοσίως ότι θα θέσει υπό κράτηση κυβερνητικούς αξιωματούχους της Ρουάντα υπεύθυνους για τη γενοκτονία «για να τους εμποδίσει να συνεχίσουν τις δραστηριότητές τους και να τους παραδώσει στα Ηνωμένα Έθνη κατόπιν αιτήματος». Αλλά το Μέγαρο Ελιζέ το μπλόκαρε αυτό, λέγοντας ότι μια τέτοια κίνηση δεν ήταν σύμφωνη με την αποστολή του ΟΗΕ - με τις ΗΠΑ να την εισηγούνται στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, αλλά τη Γαλλία να την απορρίπτει.
Τελικά, η γενοκτονική κυβέρνηση που εγκατέλειψε το Κιγκάλι βρήκε καταφύγιο στους Γάλλους - και ασφαλές πέρασμα στο γειτονικό Κονγκό μέσω της Γαλλικής Λεγεώνας των Ξένων, όπως αποκάλυψε ένας από τους εμπλεκόμενους στο περιοδικό Képi blanc των Λεγεωνάριων, γεγονός που φαίνεται να έχει διαφύγει από τους ιστορικούς. Ένα πρόσφατα αποχαρακτηρισμένο έγγραφο του γαλλικού Γενικού Επιτελείου επιβεβαιώνει «τη δυνατότητα μετακίνησης των υπολειμμάτων του στρατού της Ρουάντα, μαζί με τον εξοπλισμό του, στο Ζαΐρ (σημερινό Κονγκό), προκειμένου να συνεχιστεί η αντίσταση από εκεί».

Γενοκτονία στη Ρουάντα: Η Μαύρη Βίβλος της Γαλλίας

Πόσο βαθιά εμπλέκεται η Γαλλία στη γενοκτονία των Τούτσι της Ρουάντα το 1994; Μια επιτροπή ιστορικών αποκαλύπτει την έκταση των διαπλοκής

Quelle a été l'implication de la France dans le génocide des Tutsi du Rwanda en 1994 ? Une commission d'historiens révèle l'ampleur du copinage entre l'armée française et les génocidaires.

C'était fin octobre 1990. Au début du mois, l'armée rebelle du Front patriotique rwandais (FPR), formée d'exilés tutsis, a attaqué le Rwanda à partir de l'Ouganda voisin. La dictature hutue du Rwanda a repoussé les rebelles avec l'aide de la France, parmi d'autres. Le conflit semblait terminé et la France se préparait à se retirer.
Puis, le 22 octobre, l'attaché militaire français au Rwanda, le colonel Galinié, avertit dans un rapport interne que l'armée rwandaise lève des unités de volontaires qui pourraient commettre des « massacres de Tutsi ». Une conséquence possible, craint-il, serait « la demande de protection de la part des Tutsis et Hutus qui leur sont favorables, qui pourrait être présentée à la France ».
Deux jours plus tard, il enchaîne : un cessez-le-feu entre le gouvernement rwandais et les rebelles tutsis serait inacceptable pour le gouvernement, en ce qu'il risquerait de provoquer le rétablissement du royaume tutsi au nord-est du pays, ce qui « entraînerait probablement l'extermination physique des Tutsi dans le pays : 500.000 à 700.000 personnes. »
C'était, à peine trois ans et demi avant que « l'extermination physique des Tutsi » ne commence à l'échelle nationale au Rwanda. Pendant ce temps, la France armait massivement le gouvernement hutu rwandais, le défendait contre le FPR tout en l'encourageant à s'engager dans des pourparlers de paix qui ont précisément abouti à ce que l'on craignait tant : un partage du pouvoir avec les rebelles tutsis a été accepté, les généraux hutus radicaux ont refusé, et après l'assassinat du président rwandais Juvénal Habyarimana le 6 avril 1994, ils ont commencé l'« extermination ». Et la France n'a pas protégé les victimes, mais les auteurs de ces crimes.
Le rapport du colonel Galinié du 24 octobre 1990 est connu depuis des années : il prouve que la France s'attendait très tôt à un génocide. La lettre d'avertissement du 22 octobre apparaît comme une nouvelle découverte et figure, avec la lettre bien connue, dans l'enquête d'une commission d'historiens dont le rapport au président français Emmanuel Macron, « <a href="https://www.vie-publique.fr/rapport/279186-rapport-duclert-la-france-le-rwanda-et-le-genocide-des-tutsi-1990-1994">La France, le Rwanda et le génocide contre les Tutsi (1990-1994)</a> » a été publié vendredi soir.
<h3>« Une responsabilité lourde et accablante »</h3>
Le rapport de 992 pages conclut que la France porte un « un ensemble de responsabilités, lourdes et accablantes » dans le génocide rwandais. Une responsabilité « politique » : « Les autorités françaises ont fait preuve d'un aveuglement permanent dans leur soutien à un régime raciste ». Des responsabilités « institutionnelles » : mépris des voies officielles, chaînes parallèles de communication et de commandement chez le président de l'époque François Mitterrand et ses consorts, qui ont abusé de leur pouvoir. Et une responsabilité « intellectuelle » : les conseillers de Mitterrand ont déformé la réalité rwandaise vis-à-vis du public en parlant d'un conflit ethnique entre Hutus et Tutsis et d'une guerre civile alors qu'il s'agissait d'un génocide organisé.
L'accusation d'« aveuglement » semble paradoxale au regard de la connaissance précise qu'ont les Français des actes de violence au Rwanda et a déjà fait l'objet de rebuffades dans les premières réactions. L'ONG Survie, traditionnellement la critique la plus sévère de la politique africaine de la France, a parlé dans son communiqué d'une « analyse superficielle qui disculpe faussement l'État français ».
À l'autre extrémité du spectre, Hubert Védrine, alors ministre des Affaires étrangères de Mitterrand, rejette l'accusation selon laquelle les avertissements ont été ignorés : « Il n'y avait pas besoin d'avertissements pour savoir qu'il y avait un risque gigantesque », déclare-t-il à l'agence de presse AFP : « Dès le début, il était clair qu'il y aurait un terrible durcissement (des fronts) ».
<h3>Tous les documents ne sont pas disponibles pour une inspection</h3>
Emmanuel Macron a commandé le rapport des historiens le 24 mai 2018, lors de sa rencontre avec le président rwandais Paul Kagame, qui a dirigé les rebelles du FPR du Rwanda à partir de 1990, lesquels ont fini par renverser le régime génocidaire et par prendre le pouvoir au Rwanda en juillet 1994. Le président français a créé une commission de 15 historiens sous la direction du professeur Vincent Duclert. Les archives de l'État français ont été largement ouvertes à la commission.
Mais les historiens admettent aujourd'hui qu'ils n'ont pas pu, en un temps relativement court, effectuer des recherches complètes, que certains documents « qui auraient documenté la préparation du génocide » leur ont été refusés - et qu'une recherche purement basée sur les archives ne peut rien découvrir qui ne se trouve pas dans les archives.
Ces limites n'empêchent toutefois pas la commission de pouvoir critiquer le président socialiste de l'époque, François Mitterrand, et sa relation « forte, personnelle et directe » avec son homologue rwandais Habyarimana. L'état-major présidentiel de Mitterrand a présenté les attaques du FPR au début de la guerre en 1990 comme une invasion ougandaise et a parlé d'une menace « anglophone ».
Les premières constatations selon lesquelles le gouvernement d'Habyarimana attaquait principalement les Tutsi dans son pays en réponse à cette « invasion » n'ont pas eu de conséquences, tout comme les rapports de plus en plus nombreux sur les massacres de Tutsi dans les années qui ont suivi. Pendant ce temps, la France a continué à étendre son soutien militaire au Rwanda.
« Aucune analyse ne mentionne la menace qui pesait sur les Tutsi et l'opposition », notent les historiens de manière critique, et « la suite des événements aurait dû faire prendre conscience aux autorités françaises du caractère systématique de la persécution des Tutsi et les amener à remettre en question la décision de soutenir le régime d'Habyarimana. »
Les historiens éclaircissent une éternelle controverse. Le soir du 6 avril 1994, l'avion qui ramenait Habyarimana d'une conférence de paix a été abattu à l'approche de Kigali, la capitale du Rwanda. Immédiatement après, la garde présidentielle rwandaise à Kigali a commencé à traquer les membres de l'opposition hutue et les Tutsi, ce qui a marqué le début du génocide. Par la suite, pendant des décennies, la France a accusé le FPR d'avoir abattu l'avion. Le rapport révèle maintenant que selon la DGSE, le service de renseignement extérieur de la France, les forces hutues radicales, qui ont rejeté un accord de paix avec le FPR, étaient les auteurs du génocide dès juillet 1994.
Les massacres de Tutsi étaient connus dès le début et sont cités dans de nombreux rapports internes. Mais publiquement, la France parle d'« attaques interethniques » entre Hutus et Tutsis et s'appuie sur des généraux hutus, dits « durs », pour « ramener la garde présidentielle à la raison », selon ses propres termes.
<h3>Pas de « complicité » ?</h3>
Le rapport rejette l'accusation de « complicité » de la France avec les auteurs du génocide. Les historiens déclarent qu'il est « impossible de rendre compte avec certitude de l’existence de flux d’armes transitant de la France vers le Rwanda après le début du génocide des Tutsi », attribuant cela à « l'absence d'archives significatives dans les fonds consultés en France ».
Cependant, ils ignorent les preuves existantes à ce sujet, comme le témoignage à une enquête parlementaire antérieure selon lequel la mission d'évacuation française a remis ses munitions à l'armée rwandaise lors de son départ au début du génocide.
L'armée française a mené une opération d'évacuation des étrangers dans les premiers jours du massacre, craignant que ses propres compatriotes ne deviennent des cibles du FPR. Intervenir contre les massacres eux-mêmes - cette possibilité ne semble avoir effleuré l'esprit d'aucun responsable en France. Au contraire, le rapport cite des généraux français de haut rang en avril et mai 1994, ils craignaient que désormais, sous la direction de l'Ouganda, « un Tutsiland émerge, avec le soutien des Anglo-Saxons », et que « maintenant les Tutsi vont massacrer les Hutus ». Ce n'est que le 23 juin 1994, alors que la plupart des Tutsi du Rwanda étaient déjà morts, que l'armée française est retournée au Rwanda pour établir une « zone humanitaire sûre » dans l'ouest du pays avec son « Opération Turquoise » pour le protéger du FPR.
Une résolution de l'ONU a entériné cette intervention comme étant « humanitaire ». Sur le plan interne, la France adopte un point de vue différent. Un conseiller diplomatique du Premier ministre l'inscrit dans une « logique de reconquête du Rwanda ». Un général, selon le rapport, avait suggéré « d'avancer pour (...) progresser en direction de Kigali ». La France se voyait apparemment comme le sauveur du régime hutu, qui était en train de se désintégrer.
Le rapport indique bien que le 15 juillet 1994, le gouvernement français a déclaré publiquement qu'il internerait les responsables gouvernementaux rwandais du génocide « pour les empêcher de poursuivre leurs activités et les remettre aux Nations unies sur demande ». Mais l'Élysée avait bloqué cette décision, affirmant qu'une telle mesure ne relevait pas du mandat de l'ONU. Les États-Unis l'ont proposée au Conseil de sécurité de l'ONU, mais la France l'a repoussée.
Finalement, le gouvernement génocidaire qui a fui Kigali a trouvé refuge auprès des Français - et un passage sûr au Congo voisin grâce à la Légion étrangère française, comme l'a révélé une personne impliquée dans le journal Képi blanc du légionnaire, un fait qui semble avoir échappé aux historiens. Un document récemment déclassifié de l'état-major français confirme « la possibilité de déplacer les restes de l'armée rwandaise, ainsi que son matériel, vers le Zaïre (actuel Congo) afin de poursuivre la résistance à partir de là-bas. »

Génocide rwandais : le livre noir de la France

Quelle a été l'implication de la France ? Une commission d'historiens révèle l'ampleur du copinage entre l'armée française et les génocidaires.

Genocide in Rwanda: Black Book France

How deeply was France involved in the 1994 genocide of Rwanda's Tutsis? A commission of historians reveals the extent of the cronyism

Dominic Johnson